ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ 1204 – 1669

Πρωτεύοντα ρόλο αναλαμβάνει η περιοχή του Ηρακλείου και κατά την επόμενη χιλιετηρίδα, επί Ενετοκρατίας (1210-1669). Στο Ηράκλειο-Κάντια τότε, όνομα που θα καλύψει για αιώνες και εκείνο ολόκληρης της Κρήτης - εδρεύει ο Δούκας της Κρήτης και μέσα σ'αυτό αναπτύσσεται αστικός βίος υψηλού επιπέδου και με τόσο έντονο το ελληνικό φρόνημα, ώστε ο «Ενετόκρης» Κορνάρος να γίνεται εκφραστής του, όπως απέδειξε ο καθηγητής Στυλιανός Αλεξίου. Ίσχυσε δηλαδή και στην περίπτωση αυτή ο πασίγνωστος στίχος που εγράφη για την δύναμη της Ελλάδος να νικά τον σκληρό νικητή της:
Crecia capta ferum victorem vicit...

Επί Ενετών το Ηράκλειο, υπό το όνομα Κάντια, αποκτά την φήμη της «πρώτης μετά την πρώτην» πόλεως της Ενετικής Δημοκρατίας. Τα Τείχη και το Λιμάνι του με τα εκατέρωθεν φρούρια (από τα οποία σώζεται ακόμη το ένα, ο λεγόμενος Μεγάλος Κούλες) ήσαν από τα ωραιότερα και οχυρότερα της Μεσογείου (λαμπρή «μακέτα» της μεσαιωνικής μορφής της πόλεως, σε κλίμακα 1:500, που κατεσκευάσθη από ειδικούς με αυστηρή προσήλωση στις πηγές, εκτίθεται σε ειδική αίθουσα του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης), ενώ τα μοναδικά σε τέχνη και ισχύν τείχητου προκαλούν και σήμερα τον θαυμασμό. Προ των τειχών αυτών θα αναχαιτισθεί η Τουρκική λαίλαπα το 1645. Πράγματι οι Τούρκοι, αφού εκυρίευσαν την υπόλοιπη Κρήτη, θα αγωνισθούν επί 24 ακόμη έτη για να καταλάβουν το Ηράκλειο. Και η κατάληψή του προσέλαβε τότε τέτοια σημασία, ώστε και μόνη η απλή μνεία των σχετικών ξένων εργασιών και βιβλίων να εκτείνεται σε πολυσέλιδο τεύχος! Πρωταγωνιστής, λοιπόν, πάλι και κατά την β' μ.Χ. χιλιετηρίδα.

Βενετοκρατία: Στα 1204, έτος της άλωσης της Κωνσταντινούπολης και ουσιαστικά της κατάλυσης της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Σταυροφόρους, το Μεγάλο Κάστρο, όπως και ολόκληρο το νησί περνά, μετά από σχετικές συμφωνίες, στα χέρια των Βενετών. Αυτοί όντας απασχολημένοι την ίδια περίοδο με την κατάληψη άλλων περιοχών δεν έδωσαν την πρέπουσα σημασία με αποτέλεσμα η Κρήτη να πέσει στα χέρια του Γενουάτη πειρατή Ερρίκου Pescatore. Λόγω της εξαιρετικής γεωγραφικής θέσης και σπουδαιότητας της νήσου, οι Βενετοί δεν θέλησαν να χάσουν αυτήν την κτήση και έτσι, μετά από πολλές περιπέτειες, θα γίνουν ξανά κυρίαρχοι στα 1211, κυριαρχία που θα κρατήσει μέχρι το 1669. Η Κρήτη αποτέλεσε μια ενιαία διοικητική περιφέρεια με το όνομα «Βασίλειο της Κρήτης» (Regno di Candia). Για τα πρώτα περίπου 150 χρόνια θα υπάρξουν πολλές επαναστάσεις από μέρους των Κρητικών, γεγονός που δείχνει ότι δεν υπέκυψαν αδιαμαρτύρητα στη βενετική κυριαρχία και υποδούλωση. Μετά το 1367 η Κρήτη αρχίζει να ζει μια μάλλον ειρηνική περίοδο.

Το Κάστρο Candia: Το Κάστρο που ονομάζεται τώρα από τους Βενετούς Candia θα γίνει η πρωτεύουσα του νησιού, η έδρα του εκάστοτε Δούκα και όλων των αρχών, το κέντρο της πνευματικής και καλλιτεχνικής κίνησης. Η πόλη εξελίσσεται σε ένα από τα σπουδαιότερα αστικά κέντρα της εποχής εκείνης σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. Συνεχίζει να επεκτείνεται έξω από τα όρια της παλιάς οχύρωσης, δημιουργώντας έντονα την ανάγκη για μια νέα που θα περιλάβει και τα προάστια.

Νέα οχύρωση: Η νέα οχύρωση με τις μνημειώδεις πύλες αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της οχυρωματικής τέχνης και αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του είδους στο μεσογειακό χώρο. Το λιμάνι της πόλης με τους ταρσανάδες αποτελεί το σπουδαιότερο κέντρο εμπορίου σε ολόκληρη την περιοχή από όπου εξάγονται τα περίφημα κρητικά προϊόντα (κρασί, λάδι, τυρί) και διακινούνται στις σημαντικότερες αγορές της Ευρώπης.

Καλλιτεχνική κίνηση: Μεγάλη άνθηση γνώρισαν και άλλοι τομείς, όπως η ζωγραφική (τον 16ο αι. διαμορφώνεται η γνωστή Κρητική σχολή και ξεκινά το έργο του ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο μετέπειτα El Greco), η λογοτεχνία, η ποίηση, το θέατρο με εκπληκτικά έργα σε κάθε χώρο, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο κρητικό πολιτιστικό ιδίωμα στην περιοχή.

Αρχιτεκτονική: Η αρχιτεκτονική αποτελεί άλλον έναν τομέα εξέλιξης και άνθησης που απεικονίζεται στα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια του Χάνδακα, όπως είναι το δούκικο ανάκτορο, ο μητροπολιτικός ναός των Βενετών, ο Άγιος Μάρκος με το καμπαναριό του (όπου σήμερα στεγάζεται η Δημοτική Πινακοθήκη, αποτελεί όμως και χώρο για άλλες αξιόλογες εκθέσεις όπως τελευταία με την έκθεση των πορτραίτων του Φαγιούμ), η Λότζια (η λέσχη των ευγενών, σημερινό Δημαρχείο της πόλης), οι διάφορες βενετσιάνικες και ορθόδοξες εκκλησίες, οι κρήνες, μνημεία που πολλά από αυτά δεσπόζουν ακόμη και σήμερα στην παλιά πόλη. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε, όμως, ότι όλη αυτή η άνθηση που συντελέστηκε την εποχή εκείνη έγινε εφικτή με τον κόπο και το μόχθο του απλού κρητικού λαού.