Έκθεση - Άγχος

Τι είναι το άγχος και ποια τα χαρακτηριστικά του.

Κανείς ακόμη δεν μπόρεσε να δώσει έναν ορισμό του άγχους παραδεκτό από όλους. Το άγχος χαρακτηρίζεται ως ένα είδος διαταραχής του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης, που εκδηλώνεται και με τη μορφή μελαγχολίας, στεναχώριας και γενικότερα ψυχοπάθειας.

Άγχος, φόβος, αγωνία.

Το άγχος είναι η επώδυνη και καταθλιπτική αναμονή κάποιου απροσδιόριστου κινδύνου που απειλεί το άτομο με την παρουσία του και που ταυτόχρονα ζει τον ίδιο τον κίνδυνο στο σώμα και στο πνεύμα του. Είναι αυτή η απροσδιόριστη παρουσία του άμεσου και επερχόμενου κινδύνου και απειλής που αποτελεί και την ουσία του άγχους, γιατί αφοπλίζει και αδρανοποιεί, μια που το αντικείμενο του είναι απροσδιόριστο. Σε αυτό βασικά και διαφέρει από το φόβο και την αγωνία, γιατί, από αυτά τα δύο, που έχουν συγκεκριμένο αντικείμενο και αιτίες μπορείς να αποφύγεις και να προφυλαχτείς, ενώ από το άγχος όχι.

Τα χαρακτηριστικά του άγχους.

Στη διάρκεια του άγχους η αγχόμενη συνείδηση ζει το δράμα μιας επερχομένης άμεσης και αναπόφευκτης καταστροφής που πάντα αφορά στην ίδια τη ζωή, την ηθική υπόσταση, την επιστημονική καριέρα, την επαγγελματική επιτυχία, την οικογενειακή γαλήνη, τη ζωή των αγαπημένων. Τη στιγμή της καταλυτικής εισβολής του άγχους η αγχομένη συνείδηση τρομοκρατείται, πανικοβάλλεται, παγώνει, καθηλώνεται ανήμπορη, και κατακλύζεται από τρομακτικές εικόνες, από δραματικές παραστάσεις που εξογκώνουν μέχρι το παραλήρημα αληθινούς κινδύνους, καταστροφές και απειλές.

Αίτια άγχους.

Το άγχος εκφράζει την εποχή μας, αλλά και σ'αυτό εκφράζεται η εποχή μας. Σε αυτό εκφράζεται το μεγαλείο, και μ'αυτό εκφράζεται το δράμα του σύγχρονου κόσμου μας. Το άγχος είναι το τίμημα της ανθρωπότητας για την αλματώδη πορεία της στα τελευταία χρόνια, που σπάζοντας φραγμούς και πλαίσια προχωρεί ακάθεκτα στην κατάκτηση των μυστικών της ύλης, της ζωής, της ψυχής και του Σύμπαντος.

Το άγχος είναι το τίμημα του σημερινού ανθρώπου στο θυελλώδη ρυθμό της εξέλιξης και της ανάπτυξης, που προκαλεί αναστατώσεις, σπάζει το καθιερωμένο, δημιουργεί καινούργιες μορφές, και επιβάλλει αναγκαστικά στον άνθρωπο καινούργια προβλήματα ζωής, προσαρμογής, εργασίας, συνηθειών, που προϋποθέτουν δυνάμεις που πάντα δεν υπάρχουν.

Το άγχος είναι το βίωμα των κοσμογονικών ανακατατάξεων και ζυμώσεων που συντελούνται σον πλανήτη μας στα κοινωνικά συστήματα, στις πολιτειακές μορφές, στις σχέσεις των λαών και των εθνών, στις σχέσεις των λαών και των εθνών, σην ηθική και στη θρησκεία.

Το άγχος είναι η βασανισμένη συνείδηση της αφυπνιζόμενης ανθρωπότητας που ζητά να κατακτήσει τα δικαιώματα της, και που μέσα στην βίωση του εκφράζεται η διαμαρτυρία μα ταυτόχρονα και η θέληση για μια αληθινή ηθική, για μια πραγματική δικαιοσύνη, και για μια ολοκληρωμένη ελευθερία για όλους.

Το άγχος είναι το τίμημα που πληρώνει καθημερινά ο άνθρωπος στην προσπάθεια του να γίνει άνθρωπος, να κυριαρχήσει στα τυφλά του ένστικτα, να γίνει αφέντης στον εσωτερικό του κόσμο, να γίνει αυτεξούσιος στην ψυχή του.

Από την ώρα που γεννήθηκε νιώθει γύρω του την απειλή, την εχθρότητα, το μίσος, την επιθετικότητα, την εγκατάλειψη, τη μόνωση, τον κίνδυνο και όλα αυτά πρέπει να τα αντιμετωπίσει μόνος του, να τα ξεπεράσει και να βγει νικητής.

Σε κάθε βήμα του παραμονεύει η αρρώστεια, η αναπηρία, ο θάνατος. Όλες οι παραπάνω καταστάσεις γεμίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη με ένα καταθλιπτικό συναίσθημα αδυναμίας και ανασφάλειας που είναι μια από τις κυριότερες πηγές του άγχους.

Οι καταστάσεις πολιτικής αβεβαιότητας και συνεχώς πολιτικών κρίσεων, ο κλονισμός των πολιτικών και πολιτεακών θεσμών, πραξικοπήματα, κινήματα, στάσεις, εξεγέρσεις, όταν γίνονται μόνιμη κατάσταση, όταν εμφανίζονται αναπάντεχα, όταν προκαλούν ανατροπές μιας εξισορρόπησης των αντιτιθέμενων πάντοτε τάσεων, προκαλούν στα πλατιά στρώματα του πληθυσμού βαθύ αίσθημα ανησυχίας, αναταραχής, πανικό και άγχος.

Η κατάρρευση των μέχρι σήμερα υφισταμένων ηθικών αξιών χωρίς την ταυτόχρονη υποκατάσταση τους από άλλες με συνέπεια μια άδεια ζωή χωρίς ιδανικά, και ενός βασανιστικού αισθήματος βαθιάς ανίας και απογοήτευσης. Η ασφυκτική περίπτυξη του ατόμου από το μηχανικό πολιτισμό και την ιλιγγιώδη πορεία των πάντων, που μεγαλώνει την αντίθεση και δραματοποιεί το βίωμα της μονώσεως.

Η ανεξαρτητοποίηση των ατόμων απέναντι στην οικογένεια, το κράτος, την εκκλησία, τα σχολεία που σημαίνει ταυτόχρονα και μεγαλύτερα φορτία για το άτομο που αισθάνεται, όταν δεν έχει τη δύναμη, να συντρίβεται.

Ατομικισμός ανταγωνισμός.

Ένας από τους πιο ισχυρούς και καθολικά εφαρμοσμένους σκοπούς του τεχνοκρατικού μας πολιτισμού είναι η "επιτυχία" που στη σημερινή εποχή ερμηνεύεται και αξιολογείται με βάση το οικονομικό κριτήριο. Από τη στιγμή που η επιτυχία υπολογίζεται, σε συγκριτική σχέση με τη δύναμη και την επιτυχία των ατόμων του περιβάλλοντος, δεν έχει θέση ο μύθος του συναγωνισμού. Το άτομο δηλαδή μέσα από αυτή τη διάσταση πετυχαίνει μόνο όταν καταφέρει να νικήσει, να υπερισχύσει, να προηγηθεί και να θριαμβεύσει πάνω στα άτομα του περιβάλλοντος του.

Το άγχος διογκώνεται σημαντικά σαν αποτέλεσμα του ατομικιστικού ανταγωνισμού, όταν απειλείται η πορεία του προς την επιτυχία αλλά και σε άλλες περιπτώσεις. Έτσι, το άγχος προκαλείται από την απρόσωπη εχθρότητα που είναι συνοδευτικό στοιχείο του ανταγωνισμού. Το άγχος ακόμα ερεθίζεται από την αλλοτρίωση . Με την ανταγωνιστική επιτυχία δραστηριοποιούνται και άλλοι μηχανισμοί, με επακόλουθο και την αύξηση αλλά και τη διόγκωση του άγχους. Σαν αποτέλεσμα όμως της μεγαλύτερης προσπάθειας που καταβάλλει το άτομο στην ανταγωνιστική εργασία, γίνεται ακόμα πιο ανταγωνιστικό. Και όσο πιο ανταγωνιστικό γίνεται τόσο μεγαλώνει η επιθετικότητα, η απομόνωση και η εχθρότητα που επιδρούν άμεσα στα μεγέθη του άγχους.

Ο σύγχρονος πολιτισμός μας στηρίζεται οικονομικά στην αρχή του ατομικού ανταγωνισμού. Ο ξεχωριστό άτομο πρέπει να αποδυθεί σε αγώνα με τα άλλα άτομα της ίδιας ομάδας και να τα ξεπεράσει. Ο ανταγωνισμός και η εχθρικότητα που τον συνοδεύει υπεισέρχονται σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις. Ο ανταγωνισμός είναι ένας από τους ουσιαστικότερους παράγοντες στις κοινωνικές σχέσεις.

Η εχθρική ένταση ανάμεσα στα άτομα οδηγεί στη διαρκή δημιουργία φόβου απέναντι στην πιθανή εχθρικότητα των άλλων, ενισχυμένου από το φόβο του ατόμου να του ανταποδώσουν οι άλλοι τη δική του εχθρικότητα. Μια άλλη σημαντική πηγή του φόβου σε ένα φυσιολογικό άτομο είναι η πιθανότητα της αποτυχίας.

Μια άλλη αιτία που η επιτυχία ασκεί τόση γοητεία έγκειται στην επίδραση της στην αυτοπεποίθηση μας. Δεν είναι μόνο οι άλλοι που μας εκτιμούν ανάλογα με το βαθμό της επιτυχίας μας. Σύμφωνα με το πνεύμα που επικρατεί χρωστάμε την επιτυχία μας στην προσωπική μας αξία. Στην πραγματικότητα όμως, εξαρτάται και από μια σειρά παραγόντων που δεν τους ελέγχουμε, όπως τύχη, αδιακρισία. Έτσι και ο πιο φυσιολογικός  άνθρωπος εξαναγκάζεται κάτω από το πνεύματ που επικρατεί να αισθάνεται πως είναι κάτι, όταν έχει επιτυχία, και πως είναι μηδενικό, όταν δεν την έχει.

Ο αντιφατικός πολιτισμός μας.

Η πρώτη αντίφαση είναι αυτή ανάμεσα στον ανταγωνισμό και στην επιτυχία από το ένα μέρος και στην αδελφική αγάπη και ταπεινοφροσύνη από το άλλο. Από το ένα μέρος ο πολιτισμός μας κάνει τα πάντα για να μας ωθήσει στο δρόμο της επιτυχίας. Από το άλλο μέρος ο πολιτισμός μας διατυμπανίζει τα χριστιανικά ιδανικά, ότι είναι ιδιοτέλεια να θέλουμε κάτι για τον εαυτό μας, ότι πρέπει να είμαστε ταπεινόδρονες και υποχωρητικοί.

Η δεύτερη αντίφαση έγκειται στην τεχνητή δημιουργία των αναγκών μας και στην πραγματική ματαίωση της ικανοποίησης τους. Για οικονομικούς λόγους δημιουργούνται στον πολιτισμό μας τεχνητές ανάγκες με τη διαφήμιση, με την προκλητική κατανάλωση και με τη μίμηση. Για τους περισσότερους ανθρώπους όμως η πραγματική ικανοποίηση αυτών των φαινομενικών αναγκών είναι εξαιρετικά περιορισμένη.

Μια άλλη αντίφαση έγκειται ανάμεσα στην προσωπική ελευθερία του ατόμου και στα πραγματικά της όρια. Στον ξεχωριστό άνθρωπο η κοινωνία υποβάλλει την ιδέα πως είναι ελεύθερος και ανεξάρτητος και μπορεί να αποφασίζει για τη ζωή του όπως αυτός θέλει. Ο στίβος της ζωής του είναι ανοιχτός και μπορεί να πετύχει ό,τι επιθυμεί αν είναι εργατικός και ενεργητικός.

Συνέπειες.

Ο φόβος σαν έντονη καταθλιπτική, καταπιεστική κατάσταση της ψυχής που είναι, αποθαρρύνει, κάνει τον άνθρωπο εγωκεντρικό και τον εμποδίζει να αναπτύξει το από τη φύση δοσμένο σε αυτόν σαν καταβολή συναίσθημα της συναθρωπιάς, της συμπάθειας προς το περιβάλλον. Έτσι, φέρει προς τα εμπρός την αρνητική πλευρά των ανθρώπων και τρέφει τη δυσπιστία.

Όποιος κατέχεται από φόβο, αισθάνεται ένα θολό, βαρύ, σκοτεινό συναίσθημα καταπίεσης, το οποίο εμποδίζει την ψύχραιμη και αντικειμενική σκέψη, στενεύει το πεδίο αντίληψης, μικραίνει την ακτίνα της σκέψης του και περιορίζει μέσα σε στενά πλαίσια του οπτικού του ορίζοντα. Ο φόβος σωματικά επιδρά έτσι ώστε να φέρει ανωμαλείες στην αναπνοή, στο νευρικό σύστημα, στην κυκλοφορία του αίματος και στην πίεση.

Μια άλλη άποψη.

Το άγχος μπορεί να αποτελέσει στοιχείο θετικό, δημιουργικό σε δύο περιπτώσεις. Στην περίπτωση του παθολογικού άγχους και στην περίπτωση κάθε εσωτερικής παρόρμησης για μια οποιαδήποτε δημιουργία, με την έννοια του νέου. Το άγχος αποτελεί ένα αντιφατικό αγαθό, με την έννοια πως μόνο σαν το κάνουμε βίωμα, και επιδιώξουμε να το γνωρίσουμε και όχι να το αποφύγουμε, μπορούμε να πούμε πως έχουμε γνωρίσει τη ζωή σε όλο της το βάθος και τη μεγαλειώδη προοπτική της, και πως τότε μόνο έχουμε κάνει χρήσης της ελευθερίας μας που είναι η προωθητική δύναμη και η προϋπόθεση για τη δημιουργία του καινούργιου, και την κατάχτηση της αλήθειας σε όλο και πλατύτερους ορίζοντες.

Ζούμε σε ένα άφιλο κόσμο.

Σήμερα, οι άνθρωποι δεν έχουν την ευκαιρία να κοιταχτούν στα μάτια, να συνομιλήσουν, να ανταλλάξουν μια πραγματική χειραψία. Η μέρα είναι γεμάτη έγνοιες, δεν υπάρχει ο χρόνος και ο χώρος, όπως μπορούσαν να καλλιεργηθούν οι φιλίες, οι ουσιαστικοί δεσμοί. Ο κόσμος μας είναι ένας άφιλος κόσμος. Η φιλία είναι απλή αλληλογνωριμία, κυβερνημένη από τα συμφέροντα. Τα συμφέροντα συνενώνουν ή χωρίζουν τους ανθρώπους πολύ περισσότερο από κάθε άλλη φορά.

Τα μεγάλα σπίτια είναι συνοικισμοί αγνώστων, σε αντίθεση με τις μικρές πολιτείες, όπου αυτές υπάρχουν, όπου οι άνθρωποι αλληλογνωρίζονται και έχουν τον τρόπο να πουν μια ζεστή καλημέρα. Ο άνθρωπος σήμερα απανθρωποιείται.

Οι μεγάλες πολιτείες δεν ενώνουν, χωρίζουν τους ανθρώπους και ευνοούν την απομόνωση. Δημιουργούν ρυθμό ζωής, που αναχαιτίζει την οικείωση. Συνοικούν και όμως ο ένας δεν γνωρίζει τον άλλον. Αυτό από μια άποψη πολλοί το θεωρούν πλεονέκτημα, αμετάθετο όρο της ατομικής ελευθερίας. Λείπει όμως το ενδιαφέρον. Υπάρχει στέρηση, απογύμνωση, ερημιά και μοναξιά.

Ο συνωστισμός επιδεινώνει τη μόνωση. Ο κάθε άνθρωπος κλείνεται μέσα στο κουκούλι του και σιτίζεται με την αγωνία του. Μέσα σε εκατό χρόνια ο ανθρώπινος τύπος έχει ριζικά αλλάξει. Ο ρομαντικός άνθρωπος έχει παραχωρήσει τη θέση του σε αυτό το στεγανό και περίτρομο λάσμα, που πάει να γίνει ο άνθρωπος της πρώτης ατομικής εποχής.

Σήμερα, ο ένας βρίσκεται στα πόδια του άλλου και επομένως η απομόνωση από την ανθρώπινη κοινότητα παίρνει της μορφή πολύτιμης δωρεάς. Αρχίζουμε να μη νιώθουμε πια το γείτονα σαν ψυχή, αλλά σαν ένα βαρύ σώμα που μας φράζει το δρόμο. Αυτή η διάθεση της απαλλαγής είναι ένα από τα γενεσιουργά αίτια της απομόνωσης. Και η απομόνωση κλονίζει αξίες απαραίτητες στην ομαλή συμβίωση και προκαλεί νευροψυχικές διαταραχές.

Ερημιά παράλογη.

Ανάμεσα σε τέτοιες μεταβολές και ζαλιστικές αλλοιώσεις είναι που ο άνθρωπος της μεγάλης πολιτείας αισθάνεται κάποια τρομερά χαώδη κενά που του φέρνουν στη συνείδηση του την πικρότατη αίσθηση μιας μοναξιάς.

Η νέα ζωή επιτρέπει πολλές ευκαιρίες, πολλές γνωριμίες, αλλά ο επιπόλαιος χαρακτήρας της προετοιμάζει τον άνθρωπο να περάσει από την κρύα φωτιά μιας μοναξιάς εθουθενωτικής. Στη μεγαλούπολη μπορεί να έχεις πολλούς γνωστούς αλλά κανένας δε σου δίνει την αίσθηση του φίλου, όπως σε κάποια μικρή κοινωνία όπου έχεις 2-3 καλούς φίλους. Οι άνθρωποι κερδίζονται αλλά και χάνονται μέσα σε ένα λεπτό. Σήμερα δηλαδή ζούμε ουσιαστικά σε μια ερημιά.

Έλλειψη επικοινωνίας.

Σήμερα, όσο οι δυνατότητες επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους πληθαίνουν, όσο τα τεχνικά μέσα μα βοηθούν να πλησιάσουμε και να γνωρίσουμε τους άλλους, τόσο βαθύτερα εντός μας οι δυσχέρειες πολλαπλασιάζονται .Συχνά αισθανόμαστε τον εαυτό μας αδιαπέραστο, ξεμοναχιασμένο, αποκομμένο από όλους και όλα, με μια ελευθερία βαριά, γεμάτη από μοναξιά. Έχουμε πολλές δυνατότητες επικοινωνίας με τους άλλους, αλλά αισθανόμαστε ένα απέραντο χάσμα ασυνεννοησίας να μας χωρίζει από αυτούς.

Ο άνθρωπος νιώθει συμπαγής, αυτοτελής, ολόκλειστος, σκληρός και ξεμοναχιασμένος μέσα σε έναν κόσμο που φλυαρεί για επικοινωνίες και κομπάζει για τα μέσα που έχει αποκτήσει.

Για την αντιμετώπιση του άγχους πρέπει να επιστρέψουμε στην εσωτερική ουσία του ανθρώπου και γενικά στην εσωτερικότητα του που είναι η μεγάλη ανάγκη της εποχής μας. Ο άνθρωπος δίχως την εσωτερικότητα του μεταβάλλεται αυτόματα σε ένα ον που απειλεί και την ίδια του την ύπαρξη.

Ο μεγάλος φόβος της εποχής μας μπορεί να γίνει καρποφόρος αν ο άνθρωπος αναγνωρίζει τις αιτίες του φόβου του, αν δώσει ένα υψηλότερο νόημα στην τελειοποίηση της μηχανής, ώστε να αντλήσει από εκεί τη δύναμη, να κατευθύνει τη μηχανή προς υψηλότερους και ιδανικούς σκοπούς.

Εξαρτάται βέβαια πρώτα από την ωρίμανση νέων δυνάμεων ηγεσίας, που θα κάνουν όραμα και ιδανικό τους τη στροφή της τεχνικής προς υψηλούς σκοπούς. Έπειτα, εξαρτάται από την προθυμία των πλατύτερων στρωμάτων να ακολουθήσουν το ιδνικό αυτό, να ακολουθήσουν τους δείχτες των νέων δρόμων, ώστε να εργαστούν για τη δημιουργία ενός κόσμου στερεωμένου και θεμελιωμένου στις ανώτερες πραγματικές αξίες.

Αίτια που προκαλούν το άγχος.

Οι λόγοι που προκαλούν το άγχος ποικίλλουν από άτομο σε άτομο, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του, την ιδιαίτερη δηλαδή οργανική και ψυχολογική του σύσταση. Ωστόσο, μπορούμε να αναφέρουμε ορισμένες κοινες αντικειμενικές αιτίες, που έχουν άμεση σχέση με το σύγχρονο τρόπο ζωής.

1. Έλλειψη εσωτερικής πληρότητας, λόγω της απουσίας ιδανικών και αξιών που λειτουργούν ως πνευματικά και ψυχικά στηρίγματα του ανθρώπου. Η σημερινή εποχή απομυθοποίησε τα πάντα, με αποτέλεσμα πια όλα τα ιδανικά και οι αξίες να είναι μετέωρα. Κατά συνέπεια, ο άνθρωπος δεν μπορεί να νοηματοδοτήσει τη ζωή του, βιώνοντας καθημερινά το παράλογο της ύπαρξης του.

2. Η  ανασφάλεια που βιώνει καθημερινά ο σύγχρονος άνθρωπος, που νιώθει πως απειλείται από ορατούς και αδιόρατους υπαρκτούς κινδύνους.

3. Το διαρκές κυνήγι του κέρδους, ο σκληρός ανταγωνισμός για επικράτηση και επιτυχία οδηγούν αναπόφευκτα σε ψυχική κόπωση. Ο σύγχρονος πολιτισμός μας στηρίζεται οικονομικά στην αρχή του ατομικού ανταγωνισμού. Ο ξεχωριστό άτομο πρέπει να αποδυθεί σε αγώνα με τα άλλα άτομα της ίδιας ομάδας και να τα ξεπεράσει. Ο ανταγωνισμός και η εχθρικότητα που τον συνοδεύει υπεισέρχονται σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις. Ο ανταγωνισμός είναι ένας από τους ουσιαστικότερους παράγοντες στις κοινωνικές σχέσεις. Η εχθρική ένταση ανάμεσα στα άτομα οδηγεί στη διαρκή δημιουργία φόβου απέναντι στην πιθανή εχθρικότητα των άλλων, ενισχυμένου από το φόβο του ατόμου να του ανταποδώσουν οι άλλοι τη δική του εχθρικότητα. Μια άλλη σημαντική πηγή του φόβου σε ένα φυσιολογικό άτομο είναι η πιθανότητα της αποτυχίας.

4. Η προσπάθεια για επιβολή και αναγνώριση: Η προσπάθεια του σημερινού ανθρώπου για ανάδειξη και για επικράτηση μέσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες, όπου ζει και εργάζεται, εκδηλώνεται ως διαρκής μέριμνα του και αγωνιώδης επιδίωξη απόκτησης μεγαλύτερης κοινωνικής δύναμης και κύρους, δηλαδή περισσότερων και υψηλότερων κοινωνικών θέσεων.

5. Για να παρακολουθεί τις ραγδαίες εξελίξεις και τις νέες συνθήκες ζωής και αξίες, πρέπει να είναι διαρκώς έτοιμος, ευέλικτος και ευπροσάρμοστος. Η κατάσταση αυτή, σε συνδυασμό με το πάθος της τελειότητας, ασκεί μια έντονη ψυχολογική πίεση που εξουθενώνει τον άνθρωπο. Επιπλέον, ο σημερινός ρυθμός εξέλιξης είναι θυελλώδης με αποτέλεσμα το άτομο να μην μπορεί να αφομοιώσει τις πληροφορίες με τις οποίες βομβαρδίζεται.

Το άγχος είναι το τίμημα της ανθρωπότητας για την αλματώδη πορεία της στα τελευταία χρόνια, που σπάζοντας φραγμούς και πλαίσια προχωρεί ακάθεκτα στην κατάκτηση των μυστικών της ύλης, της ζωής, της ψυχής και του Σύμπαντος. Είναι το τίμημα του σημερινού ανθρώπου στο θυελλώδη ρυθμό της εξέλιξης και της ανάπτυξης, που προκαλεί αναστατώσεις, σπάζει το καθιερωμένο, δημιουργεί καινούργιες μορφές, και επιβάλλει αναγκαστικά στον άνθρωπο καινούργια προβλήματα ζωής, προσαρμογής, εργασίας, συνηθειών, που προϋποθέτουν δυνάμεις που πάντα δεν υπάρχουν.

6. Η τυποποίηση της σύγχρονης εργασίας και η απόλυτη εξειδίκευση, επειδή στερούν από τον άνθρωπο την πληρότητα που προσφέρει η ολοκληρωμένη προσωπική δημιουργία.

7. Οι συνθήκες ζωής στις μεγαλουπόλεις, γιατί εκθέτουν σε καθημερινή δοκιμασία και τη βιολογική και την ψυχική αντοχή του ανθρώπου.

8. Οι καταστάσεις πολιτικής αβεβαιότητας και συνεχώς πολιτικών κρίσεων, ο κλονισμός των πολιτικών και πολιτεακών θεσμών, πραξικοπήματα, κινήματα, στάσεις, εξεγέρσεις, όταν γίνονται μόνιμη κατάσταση, όταν εμφανίζονται αναπάντεχα, όταν προκαλούν ανατροπές μιας εξισορρόπησης των αντιτιθέμενων πάντοτε τάσεων, προκαλούν στα πλατιά στρώματα του πληθυσμού βαθύ αίσθημα ανησυχίας, αναταραχής, πανικό και άγχος.

Επιπτώσεις

Όσο και αν μερικοί θέλουν να παρουσιάζουν το άγχος ως ένδειξη υπευθυνότητας και εγρήγορσης, δεν παύει να είναι νοσηρήκατάσταση με οδυνηρές συνέπειες.

1. Το διαρκές άγχος προκαλεί σοβαρές επιπλοκές στη σωματική και ψυχική υγεία. Ο αγχωτικός άνθρωπος γίνεται εγωκεντρικός. Δεν έχει αυτοπεποίθηση, δεν πιστεύει στις προσωπικές του ικανότητες, γιατί αισθάνεται ανίκναος να ανταπεξέλθει στις ανώνυμες δυνάμεις που τον συνθλίβουν. Το άγχος διαμορφώνει νευρωτικούς, άβουλους και αναποφάσιστους ανθρώπους, που είναι εύκολο να χειραγωγηθούν και να καθοδηγηθούν από διάφορα κέντρα συμφερόντων.

2. Ο φόβος σαν έντονη καταθλιπτική, καταπιεστική κατάσταση της ψυχής που είναι, αποθαρρύνει τον άνθρωπο και τον εμποδίζει να αναπτύξει το από τη φύση δοσμένο σε αυτόν σαν καταβολή συναίσθημα της συναθρωπιάς, της συμπάθειας προς το περιβάλλον. Έτσι, φέρει προς τα εμπρός την αρνητική πλευρά των ανθρώπων και τρέφει τη δυσπιστία.

3. Ο άνθρωπος παραμελεί την πνευματική του καλλιέργεια, αφού πρέπει συνεχώς να ικανοποιεί ολοένα αυξανόμενες υλικές ανάγκες. Οι τελευταίες παίζουν έναν αντισταθμιστικό ρόλο στη σύγχρονη κοινωνία, επειδή μέσω αυτών ο άνθρωπος νομίζει ότι μπορεί να αντιμετωπίσει το άγχος.

4. Εμποδίζει τον άνθρωπο να αναπτύσσει τις ικανότητες του, να αποδίδει στην εργασία του και να αντιμετωπίζει ψύχραιμα και αποτελεσματικά τις δυσκολίες που του παρουσιάζονται. Η αποτελεσματική αντιμετώπιση των δυσκολιών προϋποθέτει ήρεμη και νηφάλια σκέψη, καλά σχεδιασμένες και βέβαιες ενέργειες. Το άγχος, όμως, κλονίζει την αυτοπεποίθηση και θολώνει τη διαύγεια της σκέψης, με αποτέλεσμα να εξωθείται ο άνθρωπος σε βιαστικές αποφάσεις και σπασμωδικές ενέργειες.

5. Το έγχος εμποδίζει την ψύχραιμη, αντικειμενική σκέψη, στενεύει το πεδίο αντίληψης, μικραίνει την ακτίνα της σκέψης, αφού ο άνθρωπος αναλώνει ένα μεγάλο μέρος των δυνάμεων του στην απόκρουση του άγχους.

6. Επιδρά καταλυτικά στη σύναψη αρμονικών ανθρώπινων σχέσεων, γιατί κάνει το άτομο καχύποπτο, ανυπόμονο και εριστικό.

7. Άμεσο επακόλουθο της διαταραγμένης κοινωνικής συμπεριφοράς από άτομα που κατατρύχονται από το άγχος είναι η αύξηση των φαινομένων κοινωνικής παθογένειας, βίας, εγκληματικότητας και η χρησιμοποίηση διάφορων ψυχοφαρμάκων, οινοπνευματωδών ποτών, ναρκωτικών.

8. Σήμερα, όσο οι δυνατότητες επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους πληθαίνουν, όσο τα τεχνικά μέσα μα βοηθούν να πλησιάσουμε και να γνωρίσουμε τους άλλους, τόσο βαθύτερα εντός μας οι δυσχέρειες πολλαπλασιάζονται .Συχνά αισθανόμαστε τον εαυτό μας αδιαπέραστο, ξεμοναχιασμένο, αποκομμένο από όλους και όλα, με μια ελευθερία βαριά, γεμάτη από μοναξιά. Έχουμε πολλές δυνατότητες επικοινωνίας με τους άλλους, αλλά αισθανόμαστε ένα απέραντο χάσμα ασυνεννοησίας να μας χωρίζει από αυτούς. Ο άνθρωπος νιώθει συμπαγής, αυτοτελής, ολόκλειστος, σκληρός και ξεμοναχιασμένος μέσα σεέναν κόσμο που φλυαρεί για επικοινωνίες και κομπάζει για τα μέσα που έχει αποκτήσει.

9. Όμως, το άγχος μπορεί να αποτελέσει στοιχείο θετικό, δημιουργικό σε δύο περιπτώσεις. Στην περίπτωση του παθολογικού άγχους και στην περίπτωση κάθε εσωτερικής παρόρμησης για μια οποιαδήποτε δημιουργία, με την έννοια του νέου. Το άγχος αποτελεί ένα αντιφατικό αγαθό, με την έννοια πως μόνο σαν το κάνουμε βίωμα, και επιδιώξουμε να το γνωρίσουμε και όχι να το αποφύγουμε, μπορούμε να πούμε πως έχουμε γνωρίσει τη ζωή σε όλο της το βάθος και τη μεγαλειώδη προοπτική της, και πως τότε μόνο έχουμε κάνει χρήσης της ελευθερίας μας που είναι η προωθητική δύναμη και η προϋπόθεση για τη δημιουργία του καινούργιου, και την κατάχτηση της αλήθειας σε όλο και πλατύτερους ορίζοντες.

Προτάσεις - Λύσεις

Η ριζική θεραπεία, η απαλλαγή του ανθρώπου από το άγχος που καταπονεί τη ζωής εξαρτάται από την καταπολέμηση των αιτιών που το προκαλούν. Πέρα από κάθε φαρμακοθεραπευτική αντιμετώπιση του άγχους στην εποχή μας, θα πρέπει να το μεριμνήσουμε, ώστε να αναμορφώσουμε, βαθμιαία έστω, τις συνθήκες που προκαλούν αγχώδεις καταστάσεις.

1. Πρώτα απ'όλα οφείλει ο δοκιμαζόμενος άνθρωπος να αποκαταστήσει τις σχέσεις του με το συνάνθρωπο. Αρετές και αξίες, όπως ο αλτρουϊσμός, η αλληλεγγύη, η φιλία και, η κορυφαία όλων, η αγάπη, αποτελούν εγγύηση για την "εκφόρτιση" της έντασης.

2. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την πνευματική και ψυχική καλλιέργεια. Αποδείχτηκε πως προβλήματα του πολιτισμού μας, όπως το άγχος, έχουν αντιστρόφως ανάλογη σχέση με την πνευματική και ψυχική καλλιέργεια. Όσο παραμελείται, τόσο φουντώνουν τέτοια προβλήματα. Η ανθρωπιστική παιδεία, η Τέχνη, το καλό θέαμα, ο αθλητισμός, η ανάγνωση ενός καλού βιβλίου, η ψυχαγωγία γενικά είναι βάλσαμο για την ταραγμένη ψυχή του ανθρώπου.

3. Ιεράρχηση αναγκών, γιατί έτσι θα απαλλαγεί ο άνθρωπος από αισθήματα ανασφάλειας και μειονεξίας και θα απελευθερωθεί η ψυχή του από την υποδούλωση στις διαρκώς αυξανόμενες και γι'αυτό ανικανοποίητες τεχνητές ανάγκες. Πολύτιμη στη διαδικασία αυτή του αυτοπροσδιορισμού είναι και η συμβολή της αυτογνωσίας.

4. Η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στις μεγαλουπόλεις, επειδή θα οδηγήσει στην ανακούφιση του ανθρώπου από το ποικιλοτρόπως βεβαρυμένο περιβάλλον στο οποίο ζει.

Παράγραφοι

Το άγχος είναι ένα από τα προβλήματα που επιβεβαιώνουν τη νοσηρή κατάσταση, που εμφανίζεται στις πιο προηγμένες πολιτιστικά κοινωνίες. Οι χώρες της Ευρώπης, που συγκαταλέγονται ανάμεσα στις πιο δημοκρατικές, ευημερούσες και ειρηνόφιλες, παρουσιάζουν τα βαρύτερα συμπτώματα ψυχικών διαταραχών. Στόχος όλης της κοινωνικοοικονομικής εξέλιξης του δυτικού κόσμου είναι η επιδίωξη των υλικών ανέσεων, της σχετικά ίσης κατανομής του πλούτου, της αδιατάραχης δημοκρατίας και ειρήνης. Αλλά αυτές οι ίδιες οι χώρες, που έφτασαν πιο κοντά στο σκοπό αυτό, δείχνουν τα βαρύτερα συμπτώματα ψυχικής ανισορροπίας, που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες. Κατά συνέπεια, ο άνθρωπος οφείλει να βρει τρόπους να υπερβεί όλα αυτά, ακόμη και το άγχος, αν θέλει βέβαια να αποφύγει την οριστική πνευματική και ψυχική καταρράκωση.

Το άγχος αποτελεί γνώρισμα της σύγχρονης εποχής και θεωρείται η μεγαλύτερη ασθένεια του αιώνα. Ο γρήγορος ρυθμός της ζωής και οι αμφίβολες συνθήκες διαβίωσης, ο αδιάκοπος αγώνας για την ικανοποίηση νέων αναγκών, η αβέβαιη επαγγελματική εξέλιξη και γενικότερα η ανασφάλεια και η ανησυχία για το αύριο αποτελούν τα γενεσιουργά αίτια της δημιουργίας του άγχους. Άλλωστε, η τεχνολογική έκρηξη του 20ου αιώνα δημιούργησε την ανεργία. Ο άνθρωπος πια δεν είναι απαραίτητος στους εργασιακούς χώρους, γιατί αντικαθίσταται από τη μηχανή. Σήμερα ο άνθρωπος βαδίζει σε έναν κόσμο με αβέβαιες προοπτικές. Τον πνίγει η αγωνία για το αύριο. Αρχίζει να χάνει την πίστη στον εαυτό του και στις δυνάμεις του. Η βασική όμως αιτία του άγχους οφείλεται στην ασύμμετρη ανάπτυξη της τεχνικής και ηθικής. Η ασυμμετρία αυτή προκάλεσε το σφάλμα να υπερεκτιμήσει ο άνθρωπος τον τεχνικό παράγοντα και να υποτιμήσει τις ηθικές αξίες, με αποτέλεσμα τη μοναξιά του. Και έτσι απομόνωση, απελπισμός, αδιέξοδο, οδύνη οξύτατη γίνεται και αγωνία, αόριστος διαβρωτικός φόβος μιας αδικαίωτης ύπαρξης μέσα σε έναν κόσμο παράλογο και κενό. Για όλους αυτούς τους λόγους η ζωή του ανθρώπου έγινε άστατη και δεν έχει τη σφραγίδα της βεβαιότητας, αλλά το δείγμα της αμφιβολίας και της αβεβαιότητας.

Έκθεση - Αλλοτρίωση

Τι είναι αλλοτρίωση, πότε εμφανίζεται και ποιες οι μορφές της.

Αλλοτρίωση είναι η διαδικασία με την οποία ο άνθρωπος αποξενώνεται απ'τον ίδιο του τον εαυτό μέχρι σημείου να μην αναγνωρίζει τον εαυτό του. Ο εργάτης αλλοτριώνεται, πριν απ'όλα, γιατί το προϊόν της δικής του δουλειάς δεν του ανήκει, και μετά γιατί δεν εκφράζεται μέσω αυτής της δουλειάς όσο η δουλειά του δεν τον αφορά κατά κάποιον τρόπο. Με γενικότερους όρους θα πούμε πως υπάρχει αλλοτρίωση κάθε φορά που ο άνθρωπος χρησιμοποιείται ως μέσο, για να επιτευχθεί κάποιος σκοπός που δεν τον αποτελεί ο ίδιος ο άνθρωπος, αλλά κάποιο είδωλο, που μπορεί να είναι άλλοτε το ένα, άλλοτε το άλλο: το χρήμα, η επιτυχία, η εξουσία, η δράση, η παραγωγικότητα.

Ο άνθρωπος εναντίον του εαυτού του.

Ο άνθρωπος αποξενώνεται από της βάση της ύπαρξης του, από τις άλλες υπάρξεις και από τον εαυτό του. Αλλοτριώνεται αποκλίνοντας από την αληθινή του ύπαρξη. Το βάθος του όρου "αλλοτρίωση" συνίσταται στον υπαινιγμό ότι ανήκει κανείς ουσιαστικά σε κείνο από το οποίο αλλοτριώνεται.

Τα αίτια της αλλοτρίωσης σήμερα.

Μπορεί η αλλοτρίωση να υπήρχε πάντοτε, αλλά σαν φαινόμενο, που πήρε τρομαχτικές διαστάσεις, είναι δημιούργημα των νεότερων χρόνων και κυρίως της εποχής μας. Δύο βασικά, είναι οι συντελεστές που τη γέννησαν: η φιλοσοφία και η δημογραφική ανακατάταξη.

Ο κοινός στόχος των φιλοσοφικών συστημάτων είναι να περιορίσουν τα όρια του ανθρώπου σε ό,τι εμπειρικά είναι υπαρκτό, σε ό,τι νοητικά συλλαμβάνεται και σε ό,τι κοινωνιολογικά ερμηνεύεται. Με αυτόν τον τρόπο κατάφεραν να κάνουν τον άνθρωπο, άνθρωπος χωρίς μεταφυσική και να κατασκευάσουν το σύγχρονο πολιτισμό, τον πολιτισμό των ποσοτικών σχέσεων και της καθαρά ωφελιμοκρατίας. Το γκρέμισμα της γέφυρας είχε συνέπεια στο ήθος των σχέσεων του με τα αντικείμενα: με τη φύση, τα έργα του και το συνάθρωπο του.

Ο δεύτερος συντελεστής είναι η δημιουργική ανακατάταξη. Βέβαια οι δύο συντελεστές δεν είναι μεταξύ τους άσχετοι. Ο εμπειρισμός και ο ορθολογισμός έδωσαν τεράστια ώθηση στην εφαρμοσμένη επιστήμη, που κατάληξε στις μέρες μας στην εκθαμβωτική τεχνολογία. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να αστικοποιηθεί, στην πλειονότητα του, ο άνθρωπος. Ο αστικός τρόπος ζωής έγινε γενικά παραδεκτός και είναι ο καθολικά πιο εφαρμοζόμενος τρόπος ζωής.

Αυτή η δημογραφική μετατόπιση, πέρα από τα σύνθετα και πολύπλοκα προβλήματα που δημιούργησε, στέρησε τον άνθρωπο απ'τη χαρά της επικοινωνίας με τους συναθρώπους του και με τη φύση. Η έλλειψη επικοινωνίας πήρε τρομαχτικές διαστάσεις στις μέρες μας. Μπορεί να συζούμε με τους ανθρώπους και να ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή μαζί τους. Όμως στην πραγματικότητα οι άνθρωποι μας είναι αδιάφοροι.

Πολύ περισσότερο ανόητη και αδιάφορη μας είναι η φύση, που είτε για μας δεν υπάρχει είτε, αν υπάρχει, γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης ή υπό τις πιο ευνοϊκές συνθήκες ένα παιχνίδι, για να διασκεδάζει την πλήξη και την ανία μας. Αδιάφορη ακόμη για μας είναι τα δημιουργήματα της και πολύ πιο έντονα αδιάφορη μας είναι η ιστορία μας. Τα δημιουργήματα μας από τη στιγμή που μεταβλήθηκαν από χειροτεχνικά σε βιομηχανικά προϊόντα, από τη στιμήπου τη μοναδικότητα του καθενός αντικατέστησε η τυποποίηση, που ισοπέδωσε όλες τις ιδιάζουσες διαφορές, έπαψαν να είναι προεκτάσεις του εαυτού μας και έγιναν αδιάφορα για μας αντικείμενα.

Η αλόγιστη κατανάλωση.

Σήμερα, όλοι πασχίζουμε να αποκτήσουμε τα μέσα που αλλοι μας έπεισαν πως είναι απαραίτητα για τη ζωή μας, σπαταλώντας έτσι τις ώρες μας και αλλοτριώνοντας την ψυχοπνευματική μας υπόσταση στα απάνθρωπα συμφέροντα των μηχανών.

Οι ανώνυνες δυνάμεις που διαμορφώνουν την κοινωνία.

Το κύριο χαρακτηριστικό της αλλοτρίωσης είναι ότι οι άνθρωποι δεν είναι πια κύριοι πάνω στις κοινωνικές συνθήκες που δημιούργησαν, αλλά κυριαρχούνται τώρα οι ίδιοι από αυτές. Οι κοινωνικές τους συνθήκες τους αντιμετωπίζουν σαν ξένες δυνάμεις με φαινομενικά δικές τους νομοτέλειες. Οι άνθρωποι δε δρουν πια σαν ελεύθερες οντότητες, αλλά σαν υποκείμενα που μέσα από τις ενέργειες τους συντελούνται οι νομοτέλειες που διέπουν τα πράγματα, σαν εκτελεστικά όργανα ξένων, πραγματοποιημένων εξουσίων. Το κοινωνικό σύστημα λειτουργεί σύμφωνα με δικούς του νόμους που ο κάθε άνθρωπος πρέπει να υποταχτεί στην εξουσία τους αν θέλει να επιβιώσει.

Η βιομηχανική εξέλιξη, η αστικοποίηση.

Η αλλοτρίωση δεν είμαι μόνο έλλειψη σχέσης μεταξύ του ανθρώπου και του έργου του, που τον μεταβάλλει σε μηχανή παραγωγής και ταυτόχρονα σε μηχανή κατανάλωσης. Η αλλοτρίωση δεν μπορεί να είναι δημιούργημα ενός μόνο συστήματος, του καπιταλιστικού, αλλά του κάθε σύγχρονου συστήματος.

Γενικά αίτια.

Ως αίτια της αλλοτρίωσης του ανθρώπου προβάλλονται: η δημογραφική ανάπτυξη, η μηχανή και ο αυτοματισμός γενικά, η αδίστακτη προπαγάνδα, η ελαττωματική εσωτερίκευση, οι οικονομικές κρίσεις, οι πόλεμοι, η καταναλωτική μανία, η εξουσία, η ομαδοποίηση, η αστικοποίηση, η οικονομική καταπίεση, ο υλισμός, η αυταρχική κοινωνία, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, η αστάθεια του ανθρώπινου περιβάλλοντος, οι συγκρούσεις, η βία, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ο φόβος, η ανηθικότητα.

Συνέπειες Αλλοτρίωσης.

Η αλλοτρίωση επηρεάζει τις σχέσεις του ανθρώπου με τον εαυτό του και όλα γύρω του. Περιβαλλόμαστε από πράγματα για των οποίων την τύχη και την προέλευση δε γνωρίζουμε τίποτα. Το τηλέφωνο, το ραδιόφωνο και τόσες άλλες πολύπλοκες συσκευές είναι το ίδιο μυστηριώδεις για μας, όπως θα ήταν για τον άνθωπο ενός πρωτόγονου πολιτισμού. Καταναλώνουμε, όπως και παράγουμε, χωρίς κάποια συγκεκριμένη σχέση προς τα αντικείμενα τα οποία πραγματευόμαστε. Ζούμε σε έναν κόσμο πραγμάτων και η μόνη μας σύνδεση με αυτόν είναι ότι γνωρίζουμε πώς να τα χειριζόμαστε ή να τα καταναλώνουμε.

Ο μέσος άνθρωπος σήμερα μπορεί να απολαμβάνει ένα μεγάλο ποσοστό διασκέδασης και απόλαυσης, παρ'όλα αυτά όμως βασικά καταθλίβεται. Το θέμα μπορεί να ξεκαθαριστεί ίσως αν, αντί για τη λέξη "καταθλίβεται", χρησιμοποιήσουμε τη λέξη "νιώθει βαριεστημάρα". Ανάμεσα στα κακά της ζωής λίγα είναι τόσο οδυνηρά όσο η βαριεστημάρα.

Μεταβαλλόμαστε σε μηχανέςπου δουλεύουν για το άχρηστο και το περιττό, μη έχοντας καιρό, μην μπορώντας να διαθέσουμε λίγο χρόνο για το πνεύμα και την ψυχή μας, για τη μόρφωση μας την ανθρώπινη, για την ήρεμη ενόραση και την ενσυνείδητη γνωριμία μας με το πνεύμα και την ψυχή μας, με τον εαυτό μας ή τα παιδιά μας, με το φίλο μας ή τη γυναίκα μας. Το ίδιο και εκείνοι. Όλοι θυσιάζουμε το νόημα της ζωής και την κάποια ευτυχία μας, στο κυνηγήτο περιττών αναγκών που όλοι μας δημιουργούν πλασματικά και μας επιβάλλουν.

Δεν μπορούμε πια, απρόσωπες μηχανές στην ουσία, να επηρεάσουμε ούτε τη δική μας, ούτε των άλλων τη συνείδηση. Και φυσικά τίποτα και κανένα από τα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας. Κατευθύνουμε τη δραστηριότητα μας όπου άλλοι θέλουν, χωρίς να μπορούμε ή να είμαστε σε θέση να ελέγξουμε των ωφελιμότητα ή την ποιότητα της.

Ο άνθρωπος εκποίησε τον εαυτό του.

Ο σκοπός του σημερινού ανθρώπου, που ζει στις βιομηχανικές κοινωνίες, είναι να πουλήσει τον εαυτό του με επιτυχία στην αγορά. Γι'αυτό και δεν αντλεί τη συναίσθηση του εαυτού του από την ενεργητικότητα του σαν ένα ον που σκέπτεται και αγαπά, παρά από τον κοινωνικο εξαρτάται από την επιτυχία, δηλαδή από το αν μπορεί να πουλήσει σε συμφέρουσα τιμή τον εαυτό του, το σώμα του, τη νόηση του, τη νοητική του ικανότητα και δυνατότητα.

Ανθρώπινες ιδιότητες όπως φιλία, ευγέναι, καλοσύνη και άλλα πιο ιερά ακόμη πράγματα αντικρίζονται σαν εμπορεύματα, είδη χρήσιμα, αναγραμμένα επάνω στο πακέτο της προσωπικότητας, που βοηθούν στην ανθρώπινη αγορά να επιτευχθούν υψηλότερες τιμές.

Έτσι είναι φανερό πως η εκτίμηση των ίδιων των ικανοτήτων του ανθρώπου εξαρτάται από παράγοντες που βρίσκονται έξω από αυτόν, βρίσκοντα δηλαδή στην παραπαίουσα κρίση της αγοράς, η οποία αποφασίζει για την αξία του κατά τον ίδιο τρόπο που κρίνει και αποφασίζει για κάποιο εμπόρευμα, για αντικείμενα δηλαδή και πράγματα που δεν έχουν οντότητα, εαυτό. Κατ'αυτόν τον τρόπο οι άνθρωποι του βιομηχανικού πνεύματος των κοινωνιών μας, που βάζει τη σφραγίδα του επάνω στην κοινωνική μας οργάνωση, τείνουμε να χάσουμε τον εαυτό μας κάτω από τους πολλούς ρόλους με τους οποίους ντυνόμαστε, και τις πολλές μάσκες που φορούμε.

Μέτρα - αγώνας για το ξανακέρδισμα της χαμένης προσωπικότητας.

Ο αγώνας για την άρση απ'την αλλοτρίωση έχει έναν αδυσώπητα προσωπικό χαρακτήρα. Βρίσκεται πέρα από τις αυταπάτες, πέρα από τη μαζικότητα. Είναι ο αγώνας για το ξανακέρδισμα της χαμένης ατομικότητας. Το άθλημα είναι βαρύ γιατί απαιτεί την ύψιστη υπευθυνότητα. Τη λύση δε θα τη δώσουν οι ανυποψίαστες μάζες που αλαλάζουν πίσω από τα κοινά λάβαρα, μα η ύπαρξη που θα γίνει ολοκαύτωμα για να φωτίσει τους μυστικούς δρόμους που άγουν στα θαυμάσια. Η υπόσταση θα αναληφθεί από την ανυπαρξία σε τόπους μαστιγωμένους από το ψύχος της υπαρξιακής μοναξιάς.

Το αλλοτριωμένο άτομο, έχοντας περιπέσει σε μια χειμερία νάρκη δεν μπορεί να αποκαταστήσει μιαν ουσιαστική σχέση ανάμεσα στο ίδιο και τη φυσιογνωμία της εποχής του. Στη θέση αυτή του ιστορικού υποβιβασμού δε βλέπει να τον αφορά η πορεία του συνόλου και έτσι άγεται στον αλλοτριωμένο ατομισμό, που υποβιβάζει διπλά την ατομικότητα. Κατά συνέπεια αδυνατεί να συλλάβει το μέγεθος του αγώνα για την ανάκτηση της ατομικότητας. Η αλλοτριωμένη σκέψη καλύπτει ανθρώπινα αντίτυπα. Η φιλοσοφίαπασχίζει να ανακαλύψει μέσα σε τούτα τη μοναδικότητα, να φανερώσει το ανεπανάληπτο του προσώπου και να το φωτίσει ως συνειδητό όραμα στην ιστορική πορεία.

Σχετική κατάργηση της αλλοτρίωσης είναι δυνατή.

Σύμφωνα με μια πολύ πλατιά διαδομένη απάντηση η απόλυτη κατάργηση της αλλοτρίωσης είναι δυνατή. Κάθε αλλοτρίωση, κοινωνική ή ατομική, μπορεί να καταργηθεί μια για πάντα. Οι ριζοσπαστικότεροι εκπρόσωποι μιας τέτοιας τόσο αισιόδοξης στάσης έχουν μάλιστα ισχυριστεί πως βασικά στις σοσιαλιστικές χώρες έχει υπερνικηθεί ήδη κάθε αλλοτρίωση και υπάρχει μόνο ακόμη στην περίπτωση ατομική παραφροσύνης ή σαν ασήμαντο κατάλοιπο του καπιταλισμού.

Δεν είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε την αβασιμότητα αυτών των απόψεων. Η απόλυτη κατάργηση της αλλοτρίωσης θα ήταν τότε μόνο δυνατή, αν η ανθρωπότητα ήταν μια για πάντα αμετάβλητη δοσμένη. Έτσι απέναντι στους υποστηρικτές της απόλυτης κατάργησης της αλλοτριωσης μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μόνο μια σχετική κατάργηση της αλλοτρίωσης είναι δυνατή. Είναι αδύνατο να τερματιστεί η αλλοτρίωση, γιατί η ανθρώπινη φύση δεν είναι κάτι δοσμένο και αμετάβλητο. Είναι όμως δυνατό να δημιουργήσουμε μια βασικά μη αλλοτριωμένη κοινωνία που να παροτρύνει την εξέλιξη μη αλλοτριομένων, αληθινά ανθρώπων ατόμων.

Απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε καταναγκασμό ή δουλεία.

Αυτό θα ταν δυνατό να γίνει μόνο μέσα στις συνθήκες μιας κοινωνικής απελευθέρωσης που θα είχε για κατάληξη της και για τελικό στόχο της την απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε καταναγκασμό και δουλεία κοινωνική, οικονομική, κοινωνική, πολιτική, ιδεολογική, ηθική, δηλαδή την κοινωνική απελευθέρωση που θα οδηγούσε στην πάντα ποθητή και πάντα χαμένη ελευθερία.

Μόνο αν κάνουμε τρεις επιστροφέςμπορούμε να απαλλαγούμε από όλες αυτές τις καταστρεπτικές επιδράσεις της βιομηχανοποιημένης ζωής. Επιστροφή στα βάθη της ύπαρξης μας, για την ανακάλυψη του εαυτού μας. Επιστροφή στο Δημιουργό μας Θεό, για να συνδεθούμε με τις αφετηρίες μας και επιστροφή στη φύση, που είναι το φυσικό σπίτι όλων μας επάνω στη γη.

Η έννοια και οι μορφές της αλλοτρίωσης

Αλλοτρίωση είναι η κατάσταση του να είσαι ξένος στον κόσμο και την ιστορία. Η απομάκρυνση δηλαδή από την κυρίως φύση του ανθρώπου και η αφομοίωση προς τις επιδράσεις του περιβάλλοντος. Η απώλεια του αυθεντικού εγώ και ο περιορισμός της αξίας και της προσωπικότητας του ανθρώπου. Τότε, η δραστηριότητα του ανθρώπου και τα αποτελέσματα της μετατρέπονται σε μια αυτοτελή δύναμη, που κυριαρχεί πάνω του και ορθώνεται σαν κάτι ξένο και εχθρικό

Η αλλοτρίωση σημαίνει την αποξένωση του εργαζόμενου από το προϊόν που παράγει. Συγκεκριμένα, το προϊόν, αν και δημιούργημα του εργαζομένου, ξεφεύγει από τον έλεγχο του, επειδή το ιδιοποιείται ο ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής, ο οποίος και το διαθέτει κατά βούληση στην αγορά. Αποτέλεσμα είναι η διαστρέβλωμένη σχέση του ατόμου με την εργασία.

Πολτική αλλοτρίωση: Σ'αυτήν την περίπτωση ο πολίτης χάνει την επαφή με τα κοινά, τα πολιτικά πράγματα, επειδή δεν συμμετέχει άμεσα ο ίδιος στη λήψη των αποφάσεων, αλλά εκπροσωπείται από άλλους από τους επαγγελματίες πολιτικούς. Αυτή είναι ακριβώς η περίπτωση μιας αλλοτριωμένης έκφρασης της θέλησης του πολίτη. Κάνει κάτι, ψηφίζει, και έχει την ψευδαίσθηση πως είναι δημιουργός αποφάσεων, τις οποίες αποδέχεται σαν να ήταν δικές του, ενώ στην πραγματικότητα καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από δυνάμεις που βρίσκονται πέρα από τον έλεγχο και τη γνώση του.

Πολιτιστική αλλοτρίωση: Ο άνθρωπος αποξενώνεται, αποκόπτεται από τις ρίζες του, από την ιδιαιτερότητα της παράδοσης του, γενικότερα από εκείνες τις εκδηλώσεις που συγκροτούν την εθνική του ταυτότητα.

Επικοινωνιακή αλλοτρίωση: Ο σημερινός άνθρωπος, κυρίως των μεγαλουπόλεων, χάνει την επαφή του με το συνάνθρωπο του, ο οποίος καθίσταται ξένος, αδιάφορος και συχνά εχθρικός. Υποστηρίζοντας επομένως ότι οι διαπροσωπικές σχέσεις σήμερα έχουν αλλοτριωθεί εννοούμε ότι έχουν χάσει τη μορφή επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, συναναστροφής που σκοπεύει στην αλληλοκατανόηση, στην αλληλοστήριξη, στην ανάδειξη και τον αμοιβαίο σεβασμό του ιδιαίτερου ψυχισμού των προσώπων.

Η αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου είναι διάχυτη σε όλες τις κοινωνικές του εκδηλώσεις.

Η βιομηχανική και τεχνολογική εξέλιξη και ο συνακόλουθος καταμερισμός εργασίας: Ο άνθρωπος χάνει τη χαρά της δημιουργίας, το προϊόν της εργασίας του δε φέρει τη σφραγίδα της προσωπικότητας του, ο ίδιος καταντά ένα απλό εξάρτημα της παραγωγικής διαδικασίας, άβουλος, απρόσωπος και χωρίς φαντασία κινείται πλήρως μηχανοποιημένα στους εργασιακούς χώρους.

Ο καταναλωτισμός: Η υιοθέτηση ενός υλιστικού μοντέλου ζωής αποξενώνει τον άνθρωπο από τις βαθύτερες ανάγκες και λειτουργίες του ψυχοπνευματικού του κόσμου. Ο σύγχρονος άνθρωπος ταυτίζει πλέον την ύπαρξη και τις ανάγκες του με την αγορά και την κατοχή υλικών αγαθών.

Μαζοποίηση: Απώλεια της προσωπικότητας, υιοθέτηση ενός τρόπου ζωής που ακολουθούν οι περισσότεροι, συμπεριφορές που ταιριάζουν στην πλειονότητα, πλήρης και άκριτη αποδοχή ενός μοντέλου ζωής που επιβάλλεται από τη διαφήμιση και τα ΜΜΕ.

Η αίσθηση ότι τα κοινωνικά γεγονότα έχουν τη δική τους αυτοτέλεια και αυτονομία. Το κύριο χαρακτηριστικό της αλλοτρίωσης είναι ότι οι άνθρωποι δεν είναι πια κύριοι πάνω στις κοινωνικές συνθήκες που δημιούργησαν, αλλά κυριαρχούνται τώρα οι ίδιοι από αυτές. Οι κοινωνικές τους συνθήκες τους αντιμετωπίζουν σαν ξένες δυνάμεις με φαινομενικά δικές τους εξαντικειμένου νομοτέλειες.

Συνέπειες

Με την αλλοτρίωση, ο άνθρωπος από πρόσωπο, γίνεται αντικείμενο, όργανο, πράγμα. Αντικείμενο εκμετάλλευσης οργανωμένων κοινωνικών δυνάμεων, όργανο παραγωγής και κατανάλωσης, πράγμα ηδονής και εργασίας. Ο άνθρωπος χάνει τον εαυτό του και γίνεται στοιχείο μέσα σε μια κοινωνία που έχει χάσει την ψυχή της, την ελευθερία της.

Ο αλλοτριωμένος άνθρωπος από πρόσωπο γίνεται αντικείμενο, όργανο. Αισθάνεται τον εαυτό του πράγμα, μια επένδυση, που τον χειρίζονται όπως οι άλλοι θέλουν. Χάνει τον εαυτό του, του λείπει η αίσθηση του εγώ και αυτή η έλλειψη του δημιουργεί έντονο άγχος. Να είναι αλλοτριωμένος κάποιος, σημαίνει να έχει χάσει τον έλεγχο πάνω στα προϊόντα της φυσικής και πνευματικής δραστηριότητας του. Να μην έχει τη δυνατότητα να αφοσιωθεί σε δημιουργική εργασία που ελεύθερα τη διαλέγει. Να έχει αποξενωθεί από τους άλλους ανθρώπους, έτσι που στις σχέσεις του με αυτούς να κυριαρχούν η εκμετάλλευση, ο φθόνος και το μίσος αντί η αμοιβαία εμπιστοσύνη και η αλληλεγγύη. Να είναι κάποιος αλλοτριωμένος σημαίνει με λίγα λόγια να μην είναι αυτό που μπορεί και πρέπει να είναι ο άνθρωπος.

Έκθεση - Γλώσσα

     Σήμερα η μορφή τηςγλώσσας έχει αλλοιωθεί.

     Αίτια: Η εισβολή ξένων στοιχείων λόγω διεθνών σχέσεων.Λόγω πολιτιστικής αλληλεπίδρασης των λαών. Τάση για συνένωση των λαών σε ομοσπονδίες και κοινότητες στιςοποίες πρέπει να μετέχει και η χώρα μας. Η εξάπλωση τηλεοπτικών προγραμμάτων μέσω δορυφόρων σε διάφορες γλώσσες που αλλοιώνουν τα γλωσσικά ιδιώματα των λαών.Κακή χρήση τηςγλώσσας από τουςεκπρόσωπους των ΜΜΕ.

     Πλημμελής εκμάθηση τηςγλώσσας μαςλόγω κακών προγραμμάτων και αδιαφορίας. Αλλαγές προγραμμάτων, κατάργηση αρχαίων ελληνικών στα γυμνάσια. Απρογραμμάτιστη διαδασκαλία τηςγλώσσας. Έλλειψη μεθόδου. Αποφυγή διόρθωσης γλωσσικών σφαλμάτων. Έλλειψη διαλόγου, όπου εξασκείται η γλωσσική έκφραση. Αποφυγή ανάγνωσης λογοτεχνικών βιβλίων. Λεξιπενία.

     Συνέπειες: Αλλοίωση τηςφυσιογνωμίας τηςγλώσσας. Επιπτώσεις στη λογοτεχνική παραγωγή και στην κατανόηση του πνευματικού μαςπλούτου. Αποκοπή από την παράδοση, κίνδυνος αφανισμού μέσα στην παγκοσμιότητα τηςεποχής μας. Απώλεια εθνικής μαςταυτότητας και αυτοτέλειας. Αδυναμία πολιτιστικής εξέλιξης, όπωςαυτή πηγάζει από τον αρχαίο πολιτισμό μας, που ήταν θεμελιωμένος σε πανανθρώπινες και διαχρονικές αξίες.

     Τρόποι διαφύλαξης: Συστηματική διδασκαλία τηςγλώσσας καθόλη τη διάρκεια τηςεκπαίδευσης μέσα από μια σταθερή και υπερκομματική παιδεία, μέσα από μια αδιάκοπη συνέχεια τηςαρχαίας γλώσσας τηςκαθαρεύουσας και τηςδημοτικής. Μορφωμένοι και υπεύθυνοι δημοσιογράφοι και τηλεπαρουσιαστές, καλοί χειριστές τηςγλώσσας και υπεύθυνοι λειτουργοί των παντοδύναμων ΜΜΕ.

     Καλλιέργεια του διαλόγου στην οικογένεια, στο σχολείο, σε κάθε μικρή ή μεγάλη κοινωνική ομάδα. Στροφή προςτη μελέτη βιβλίων, παρακολούθηση σοβαρών θεατρικών παραστάσεων. Σωστή εκμάθηση ξένων γλωσσών. Οι κανόνες που τιςδιέπουν διευκολύνουν την κατανόηση και τη χρήση τηςδικής μαςγλώσσας.

     Η αξία τηςγλώσσας: Ο άνθρωπος με τη γλώσσα εκφράζει τιςσκέψεις και τιςαποφάσεις, τουςστοχασμούς και τα συναισθήματα του. Επικοινωνεί με τουςσυνανθρώπους του. Υπερασπίζεται με παρρησία την αλήθεια και το δίκαιο. Παρακολουθεί τιςεξελίξεις του πολιτισμού.

     Μεταβιβάζει στουςάλλουςτιςγνώσεις και τιςεμπειρίες, τιςαπόχεις και τιςπεποιθήσεις του.Εξωτερικεύει τον ψυχικό του κόσμο. Επαινεί τιςκαλές προθέσεις και τιςφιλότιμες προσπάθειες. Βελτιώνει την προσωπική του και κοινωνική του αξία. Διατηρεί την πολιτιστική του κληρονομιά.

Έκθεση - Γυναίκα

     Προϊστορία. Οι πρώτοι άνθρωποι αγνοούσαν την πατρότητα και επομένως ήταν φυσικό να θεμελιώσουν την κοινωνία τους στη μητέρα. Μονάχα η μητρότητα που ήταν πάντα αξιοσέβαστη και ο έρωτας ήταν οι πρώτες αφορμές στην καλυτέρευση της θέσης της γυναίκας. Και οι δύο κατηγορίες του ανθρώπινου είδους θέλουν να επιβληθούν η μία στην άλλη. Και όταν ο ένας από τους δύο αντιπάλους τύχει να βρεθεί σε προνομιούχα θέση, δεν παραλείπει να επιβάλει την κυριαρχία του στον άλλο και αγωνίζεται να τον κρατήσει κάτω από την καταπίεση του. Είναι φανερό ότι ο άντρας πέτυχε να επιβληθεί στη γυναίκα.

     Η απλούστερη μορφή οικογένειας περιλάμβανε τη γυναίκα και τα παιδιά της, που ζούσαν στο γένος με τη μητέρα της και τους αδερφούς της. Αυτή ήταν η φυσική συνέχεια του καθαρά ζωικού χαρακτήρα των σχέσεων της μητέρας με τους απογόνους της, και της άγνοιας των πρωτόγονων για το ρόλο του άντρα από άποψη βιολογική. Στις αρχαιότερες κοινωνίες οι άντρες εγκαταλείψανε το δικό τους γένος, για να ζήσουν στην οικογένεια και το γένος της συζύγου τους, και εργάζονταν μαζί με αυτή στην υπηρεσία των γονιών της. Στις πρωτόγονες κοινωνίες οι περισσότερες οικονομικές πρόοδοι πραγματοποιήθηκαν από τις γυναίκες και όχι από τους άντρες.

     Η διαφορά των φύλων. Ένα από τα σημαντικότερα και πιο έκδηλα χαρακτηριστικά του καπιταλισμού, και της ταξικής κοινωνίας γενικότερα, είναι η ανισότητα των φύλων. Οι άντρες είναι κυρίαρχοι αφέντες της οικονομικής, πολιτιστικής, πολιτικής και πνευματικής ζωής, ενώ οι γυναίκες παίζουν ένα δευτερεύοντα και μάλιστα υποτακτικό ρόλο. Μονάχα τα τελευταία χρόνια οι γυναίκες βγήκαν από τις κουζίνες και τα δωμάτια των παιδιών και άρχισαν να αμφισβητούν το αντρικό μονοπώλιο. Όμως, η ουσιαστική ανισότητα εξακολουθεί να υπάρχει.

     Αυτή η ανισότητα των φύλων έχει σημαδέψει την ταξική κοινωνία από την αρχή ακόμα της ύπαρξης της και διατηρήθηκε σε όλη τη διάρκεια των τριών κύριων σταδίων της εξέλιξης της: δουλεία, φεουδαρχία και καπιταλισμός. Για το λόγο αυτό, η ταξική κοινωνία χαρακτηρίζεται σαν αντροκρατούμενη. Ατή η κυριαρχία των αντρών έχει υποστηριχτεί και διαιωνιστεί από το σύστημα της ατομικής ιδιοκτησίας, το κράτος, την εκκλησία και τη μορφή της οικογένειας που εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των αντρών.

     Συχνά προβάλλεται σαν αμετάβλητο, μόνιμο αξίωμα ότι οι άντρες είναι κοινωνικά ανώτεροι επειδή είναι φυσικά ανώτεροι. Η αντρική κυριαρχία, σύμφωνα με το μύθο αυτό, δεν είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που παρουσιάστηκε σε κάποιο ιδιαίτερο στάδιο της ιστορίας, αλλά ένας νόμος της φύσης. Ισχυρίζονται ότι οι άντρες είναι προικισμένοι από τη φύση με ανώτερη φυσική δύναμη και ανώτερες διανοητικές ικανότητες.

     Οι άντρες κέρδισαν την κοινωνική τους υπεροχή παλεύοντας ενάντια στις γυναίκες και εξαναγκάζοντας να υποταχτούν. Αλλά αυτή η πάλη ανάμεσα στα φύλα ήταν αναπόσπαστο κομμάτι μιας μεγάλης κοινωνικής πάλης κατωτερότητα των γυναικών είναι προϊόν ενός κοινωνικού συστήματος πού έχει παράγει και υποθάλψει αμέτρητες άλλες ανισότητες, κατωτερότητες, διακρίσεις και εξευτελισμούς. Αυτή η κοινωνική ιστορία όμως έχει καλυφτεί πίσω από το μύθο ότι οι γυναίκες είναι από τη φύση τους κατώτερες από τους άντρες.

     Δεν είναι η φύση, αλλά η ταξική κοινωνία αυτή που στέρησε από τις γυναίκες το δικαίωμα τους να συμμετέχουν στις ανώτερες κοινωνικές λειτουργίες. Είναι αυτή που έδωσε πρωταρχική έμφαση στις ζωικές λειτουργίες της μητρότητας.

     Οι κοινωνικές δυνατότητες της γυναίκας επηρεάζονται σημαντικά από τα πειράματα της φύσης για την αναπαραγωγή, τα επαναλαμβανόμενα έως το 52 περίπου έτος της ηλικίας της. Το φαινόμενο τούτο τόσο της ομαλής λειτουργίας, και ακόμα περισσότερο σε περίπτωση ανωμαλίας, αντανακλά αναμφισβήτητα στη διεξαγωγή του καθημερινού βίου.

     Η κατάσταση της εγκυμοσύνης εξαιρεί τη γυναίκα από τα κοινωνικά καθήκοντα της τουλάχιστον κατά τους τρεις πρώτους και τους τρεις τελευταίους μήνες της εγκυμοσύνης, καθώς και τρεις μήνες ύστερα από τον τοκετό.

     Η μητρότητα αποτελεί βαθιά ριζωμένη συναισθηματική κατάσταση που διαρκεί σε όλο το βίο, και σημαντικό παράγοντα στην ανατροφή των παιδιών.

     Μόνο με την προϋπόθεση ότι υπάρχουν αποστολές ή επαγγέλματα που μπορούν να προσαρμοσθούν στις παραπάνω ιδιότητες, η γυναίκα αποβαίνει, ως κοινωνικό στοιχείο, ομότιμη με τον άνδρα.

     Ο Φεμινισμός είναι θεωρία φιλοσοφική και κοινωνιολογική και υποστηρίζει τη χειραφέτηση της γυναίκας και την εξίσωση της προς τον άντρα στο κοινωνικό, οικονομικό, αστικό και πολιτικό επίπεδο. Ο φεμινισμός είναι με λίγα λόγια κίνημα πολιτικό, όπως είναι και όλα τα αντιαυταρχικά κινήματα που δρουν σήμερα στον κόσμο, από τη διαμαρτυρία των νέων ως τις φυλετικές εξεγέρσεις, από τη διαφωνία των χριστιανών ως την κριτική "όλων των θεσμών" και το αίτημα για πολιτικά δικαιώματα από την πλευρά των μειονοτήτων που βρίσκονται στο περιθώριο.

     Προβλήματα της Ελληνίδας. Στο σημερινό πολιτισμένο κόσμο, η θέση της γυναίκας αποκαθίσταται σε ένα επίπεδο ισοτιμίας με τον άντρα και είναι ευχάριστη η διαπίστωση ότι και στον τόπο μας η γυναίκα, μετά τον πόλεμο ιδίως, κέρδισε πολλά. Η ζωή της Ελληνίδας σήμερα, μέσα και έξω από το σπίτι, είναι πολύ πιο άνετη. Οάντρας δεν ανταγωνίζεται τη γυναίκα με την ίδια οξύτητα, όπως άλλοτε. Η προσωπικότητα της γίνεται περισσότερο σεβαστή. Η οικονομική και κοινωνική σημασία της προίκας περιορίζεται. Παρά τις κατακτήσεις όμως αυτές και την πρόοδο που συντελείται στον κοινωνικό στίβο, διάχυτη μένει η εντύπωση ότι η σημερινή γυναίκα δεν είναι ικανοποιημένη.

     Παρ' όλη τη βοήθεια και την ανακούφιση που της προσφέρουν τα μηχανικά μέσα, δεν παύει να υπάρχει η ευθύνη για το σπίτι. Σ' αυτό αντιμετωπίζει πολλές δουλείες που πρέπει να τις συνδυάσει, να τις ταξινομήσει, να τις συντονίσει. Χρειάζεται να διαθέσει πολλές δυνάμεις σωματικές, διανοητικές, ψυχικές και ταυτόχρονα πρωτοβουλία, φαντασία, δεξιοτεχνία.

     Το ενδιαφέρον και η αγάπη για το σπίτι δεν πληρώνονται με τίποτα. Η προσφορά προς την οικογένεια μιας καλής νοικοκυράς είναι ανυπολόγιστη. Και επειδή ό,τι κάνει το κάνει από αγάπη, ο μισθός που της χρειάζεται είναι η αγάπη και η κατανόηση των παιδιών και του συζύγου. Η ίδια δε ζητά την υλική αμοιβή, αλλά την ηθική τουλάχιστον ικανοποίηση, ότι το έργο της αναγνωρίζεται.

     Η αποξένωση από τα μέλη της οικογένειας κοστίζει στη γυναίκα εκείνη, που θέλει να είναι ο άγγελος του σπιτιού, αφοσιωμένη στην εκπλήρωση του καθήκοντος, που ξέρει να υπομένει και να θυσιάζεται. Υπάρχει ακόμη, ως εξαίρεση βέβαια, και η γυναίκα που θα μπορούσε να παραπονεθεί σήμερα, ότι σιγά σιγά παύει το σπίτι να είναι η εστία όπου γύρω της όλη η οικογένεια νιώθει τη θαλπωρή, και μεταβάλλεται σε ένα είδος ξενοδοχείου. Εκεί όμως που η στάση πολλών αντρών τραυματίζει τη γυναίκα, είναι το πεδίο της σχέσης των φύλων.

     Πολλές φορές λέγεται ότι ο νόμος ευνοεί τη γυναίκα, γιατί της έχει δώσει πολλά προνόμια. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν είναι προνόμια, αλλά προστατευτικές διατάξεις για να καλύψει τη δήθεν αδυναμία της.

     Λύσεις. Η ψήφος απλό συμπλήρωμα στην τυπική νόμιμη ισότητα της αστικής κοινωνίας, άφησε ουσιαστικά άθικτη την κοινωνικοοικονομική κατάσταση των γυναικών.

     Οι άντρες πρέπει να πάψουν να κρατούν τη γυναίκα στην αφάνεια με το πρόσχημα ότι δήθεν είναι αδύνατη και χρειάζεται προστασία. Οι κίνδυνοι, αν πραγματικά υπάρχουν, βρίσκονται στην πλευρά τους και να φροντίσουν να τους εξαλείψουν.

     Όμως και η γυναίκα και η πιο προοδευτική και απαιτητική δεν εννοεί να καταργήσει τον πατροπαράδοτο αυτό διαχωρισμό. Ενώ απαιτεί και δέχεται τη συμμετοχή του συζύγου ευχαρίστως σε ορισμένες δουλειές του σπιτιού, και αγανακτεί με την αδιαφορία του, τον απομακρύνει η ίδια από άλλες εργασίες που θεωρούνται κατά παράδοση γυναικείες, γιατί νομίζει ότι προσβάλλουν την αντρική του υπόσταση. Επομένως, οι γυναίκες παράλληλα με τη διαφώτιση των αντρών πρέπει και οι ίδιες να προσπαθήσουν να απαλλαγούν από τις δικές τους προκαταλήψεις. Και κυρίως να αποφεύγουν τις διακρίσεις στα παιδιά τους.

     Το γυναικείο κίνημα έχει δύο βασικούς άξονες δράσης. Το διεκδικητικό και τον προσωπικό, και αυτό αποτελεί και τη σημαντική του διαφοροποίηση από άλλα μαζική κινήματα. Μέσα στον προσωπικό αγώνα μπαίνουν όλες οι διαδικασίες αυτογνωσίας των γυναικών, που ονομάσαμε διεύρυνση συνείδησης.

     Το μεγαλείο της γυναίκας βρίσκεται στο εσωτερικό της, στην τρυφερότητα, τη μητρότητα, στη θυγατρότητα, στο ήθος, στην αγιότητα. Αλίμονο αν οι γυναίκες γίνουν άντρες. Αυτό θα σήμαινε την καταστροφή μας.

     Μια μάχη που θα δώσει η γυναίκα είναι η μάχη εναντίον του ρεύματος το ρεύμα είναι αντιφεμινιστικό, γιατί είναι ρεύμα πνευματικού αφοπλισμού. Από τον πνευματικό όμως αυτό αφοπλισμό, άλλη ζημία υφίσταται ο άντρας και άλλη η γυναίκα. Ο άντρας, εάν χάσει τον πνευματικό εξοπλισμό, διατηρεί τουλάχιστον τη σωματική υπεροχή έναντι της γυναίκες. Η γυναίκα όμως δεν έχει κάτι να αντιτάξει στην υλική υπεροχή του άντρα. Όταν εμπεδωθεί το φρόνημα, ότι μόνο το υλικό, το χαμηλό και το ζωώδες έχει αξία, τότε η γυναίκα θα είναι σκλάβαενός τέτοιου άντρα και μικρή παρηγοριά γι' αυτή θα αποτελεί το ότι θα βλέπει ομόφυλή της να είναι πρόεδρος του Συμβουλίου Επικρατείας.

     Συμπεράσματα. Η γυναίκα πάλι πρέπει να πιστέψει ότι η εργασία της αποτελεί ανάγκη ζωτική για την ανάπτυξη της προσωπικότητας της πρώτα και συμβολή στην ανάπτυξη του κοινωνικού συνόλου. Το πού θα βρεθούν τόσες θέσεις για να καλύψουν τη μεγάλη προσφορά εργασίας που θα δημιουργηθεί, δεν είναι θέμα δικός μας, αλλά είναι δουλειά του Κράτους. Πρέπει ακόμη η γυναίκα να καταλάβει ότι όσο πιο πολλά εφόδια αποκτά πνευματικά και επαγγελματικά, τόσο πιο εύκολα μπορεί να αντισταθεί στη δίνη της ζωής.

    Θέμα: "Να επισημάνετε την εικόνα της γυναίκας, όπως την παρουσιάζει η τηλεοπτική και έντυπη διαφήμιση. Στη συνέχεια να εκθέσετε τις απόψεις σας σχετικά με το ρόλό και τη θέση που προδιαγράφει η διαφήμιση για τη γυναίκα μέσα στην κοινωνία."

     Η θέση τηςγυναίκας στην εποχή μαςέχει βελτιωθεί τόσο, που να δίνεται η εντύπωση ότι η ισότητα των δύο φύλων είναι πλέον πραγματικότητα. Το ότι η γυναίκα στην εποχή μαςέγινε αδιαφιλονίκητος πολιτικός ηγέτης, πετυχημένη επιχειρηματίας, αδέκαστος δικαστής, πρωτοπόρος διανοητής, αυστηρός τεχνοκράτης και το ότι διαπρέπει σε πεδία δράσης παραδοσιακά ανδρικά μαςπείθουν για αυτό.

     Στο σημερινό πολιτισμένο κόσμο, η θέση της γυναίκας αποκαθίσταται σε ένα επίπεδο ισοτιμίας με τον άντρα και είναι ευχάριστη η διαπίστωση ότι και στον τόπο μας η γυναίκα, μετά τον πόλεμο ιδίως, κέρδισε πολλά. Η ζωή της Ελληνίδας σήμερα, μέσα και έξω από το σπίτι, είναι πολύ πιο άνετη. Οάντρας δεν ανταγωνίζεται τη γυναίκα με την ίδια οξύτητα, όπως άλλοτε. Η προσωπικότητα της γίνεται περισσότερο σεβαστή. Η οικονομική και κοινωνική σημασία της προίκας περιορίζεται. Παρά τις κατακτήσεις όμως αυτές και την πρόοδο που συντελείται στον κοινωνικό στίβο, διάχυτη μένει η εντύπωση ότι η σημερινή γυναίκα δεν είναι ικανοποιημένη.

     Μέσα στο γενικό κλίμα ευφορίας ακούγονται φωνές που διατείνονται ότι οι γυναίκες εξακολουθούν να είναι αντικείμενο εκμετάλλευσης και ως μητέρες  νοικοκυρές και ως εργαζόμενες, ότι η κοινωνία εξακολουθεί να είναι ανδροκρατούμενη και, επομένως, η ισότητα έμεινε στα χαρτιά και πράξη δεν έγινε ποτέ. Και αυτό αποδεικνύεται, αφού πολλ έςγυναίκες που δουλεύουν έχουν κατά πολύ μικρότερο εισόδημα από το εισόδημα των ανδρών. Επιπλέον, στον πολιτικό χώρο, η έλλειψη τουςείναι ιδιαίτερα αισθητή.

     Αιτιολόγηση

     Σχετικά πρόσφατα οι γυναίκες απέκτησαν δικαιώματα και η θητεία τουςσε χώρους παραδοσιακά ανδροκρατούμενους αριθμεί μόνο λίγες δεκαετίες. Επόμενο είναι να έχουν περιορισμένη παρουσία και επιρροή.

     Η αγωγή και οι κατευθύνσεις που δίνονται στα κορίτσια από την οικογένεια και την ευρύτερη κοινωνία.

     Τα ανεπαρκή μέτρα προστασίας τηςμητρότητας.

     Ο συνδυασμός επαγγελματικής σταδιοδρομίας με τη μητρότητα και την οικογένεια δημιουργεί βάρος δυσβάσταχτο, και σωματικά και ψυχολογικά, για τιςγυναίκες.Το ενδιαφ έρον και η αγάπη για το σπίτι δεν πληρώνονται με τίποτα. Η προσφορά προς την οικογένεια μιας καλής νοικοκυράς είναι ανυπολόγιστη. Και επειδή ό,τι κάνει το κάνει από αγ άπη, ο μισθός που της χρειάζεται είναι η αγάπη και η κατανόηση των παιδιών και του συζύγου. Η ίδια δε ζητά την υλική αμοιβή, αλλά την ηθική τουλάχιστον ικανοποίηση, ότι το έργο της αναγνωρίζεται.

     Η έλλειψη αυτοπεποίθησης οδηγεί γυναίκες με ουσιαστικά και τυπικά προσόντα να παραιτούνται από τη διεκδίκηση ανώτερων θέσεων.

     Υπάρχει μια μερίδα γυναικών που συνειδητά επιλέγει να περιορισθεί στουςπαραδοσιακούς ρόλους τηςμάνας, τηςσυζύγου, τηςνοικοκυράς και θεωρεί ασύμφορη την ανάληψη νέων καθηκόντων.

     Οι αντιδράσεις από το ανδρικό κατεστημένο, είτε στην οικογένεια είτε στον επαγγελματικό χώρο, αναστέλλουν ή καταπολεμούν με ποικίλα μέσα τη βελτίωση τηςθέσης των γυναικών.

     Η μακραίωνη κοινωνική κατωτερότητα τηςγυναίκας παγίωσε στη συνείδηση των ανθρώπων στερεότυπες αντιλήψεις, δυσμενείς για το γυναικείο φύλο.

     Η αποξένωση από τα μέλη της οικογένειας κοστίζει στη γυναίκα εκείνη, που θέλει να είναι ο άγγελος του σπιτιού, αφοσιωμένη στην εκπλήρωση του καθήκοντος, που ξέρει να υπομένει και να θυσιάζεται. Υπάρχει ακόμη, ως εξαίρεση βέβαια, και η γυναίκα που θα μπορούσε να παραπονεθεί σήμερα, ότι σιγά σιγά παύει το σπίτι να είναι η εστία όπου γύρω της όλη η οικογένεια νιώθει τη θαλπωρή, και μεταβάλλεται σε ένα είδος ξενοδοχείου. Εκεί όμως που η στάση πολλών αντρών τραυματίζει τη γυναίκα, είναι το πεδίο της σχέσης των φύλων.

     Πολλές φορές λέγεται ότι ο νόμος ευνοεί τη γυναίκα, γιατί της έχει δώσει πολλά προνόμια. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν είναι προνόμια, αλλά προστατευτικές διατάξεις για να καλύψει τη δήθεν αδυναμία της.

     Λύσεις

     Για να αρθεί η ανισότητα των δύο φύλων, είναι ανάγκη να ξεπεραστούν αυτές οι αναχρονιστικές αντιλήψεις και να αντικατασταθούν με άλλεςσύγχρονες που θα προβάλλουν την ισοτιμία τους. Σε αυτό θα συμβάλλουν:

     Οι ίδιεςοι γυναίκες. Η γυναίκα και η πιο προοδευτική και απαιτητική δεν εννοεί να καταργήσει τον πατροπαράδοτο αυτό διαχωρισμό. Ενώ απαιτεί και δέχεται τη συμμετοχή του συζύγου ευχαρίστως σε ορισμ ένες δουλειές του σπιτιού, και αγανακτεί με την αδιαφορία του, τον απομακρύνει η ίδια από άλλες εργασίες που θεωρούνται κατά παρ άδοση γυναικείες, γιατί νομίζει ότι προσβάλλουν την αντρική του υπόσταση. Επομ ένως, οι γυναίκες παράλληλα με τη διαφώτιση των αντρών πρέπει και οι ίδιες να προσπαθήσουν να απαλλαγούν από τις δικές τους προκαταλήψεις. Και κυρίως να αποφεύγουν τις διακρίσεις στα παιδιά τους.

     Η συνδρομή του άντρα, που θα πρέπει να θεωρεί την πρόοδο τηςγυναίκας όχι ως μείωση του κύρους του αλλά ως ανακούφιση του από τη μονομερή ανάληψη ευθυνών που παραδοσιακά τον βαρύνουν. Οι άντρες πρέπει να πάψουν να κρατούν τη γυναίκα στην αφάνεια με το πρόσχημα ότι δήθεν είναι αδύνατη και χρειάζεται προστασία. Οι κίνδυνοι, αν πραγματικά υπάρχουν, βρίσκονται στην πλευρά τους και να φροντίσουν να τους εξαλείψουν.

     Ακόμη, πρέπει να συμβάλλουν και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.

     Εκπαίδευση και οικογενειακή αγωγή.

     Λήψη μέτρων ουσιαστικής προστασίας τηςμητρότητας.

     Διεύρυνση τηςσυμμετοχής των γυναικών στα κέντρα λήψης των αποφάσεων.

     Η γυναίκα πάλι πρέπει να πιστέψει ότι η εργασία της αποτελεί ανάγκη ζωτική για την ανάπτυξη της προσωπικότητας της πρώτα και συμβολή στην ανάπτυξη του κοινωνικού συνόλου. Το πού θα βρεθούν τόσες θέσεις για να καλύψουν τη μεγάλη προσφορά εργασίας που θα δημιουργηθεί, δεν είναι θέμα δικός μας, αλλά είναι δουλειά του Κράτους. Πρ έπει ακόμη η γυναίκα να καταλάβει ότι όσο πιο πολλά εφόδια αποκτά πνευματικά και επαγγελματικά, τόσο πιο εύκολα μπορεί να αντισταθεί στη δίνη της ζωής.

Έκθεση - Δημοκρατία & Πνευματική Καλλιέργεια

     Δημοκρατία χωρίς πνευματική καλλιέργεια δε νοείται ούτε ως έννοια ούτε ως πραγματικότητα. Για να συλλάβει κανείς την έννοια της δημοκρατίας στην ουσία της, προϋποτίθεται ότι έχει υψηλό βαθμό πνευματικής καλλιέργειας.

     Η πνευματική όμως καλλιέργεια δεν είναι μόνο προϋπόθεση της δημοκρατίας, αλλά μόνιμος και σταθερός της σκοπός. Μέσα στη δημοκρατία ο άνθρωπος αξιολογείται κυρίως ως πνευματικός άνθρωπος και ως ηθική προσωπικότητα. Τα μέτρα των αξιών της δημοκρατίας είναι το πνεύμα και η αρετή.

     Ο κίνδυνος για τη δημοκρατία είναι πάντοτε η τυχόν μείωση μέσα της του βαθμού της πνευματικής καλλιέργειας. Όσο μειώνεται η πνευματική κελλιέργεια μέσα σε μια δημοκρατία, τόσο απειλείται η δημοκρατία από τους εχθρούς της. Γι'αυτό το πρώτο μέλημα της δημοκρατίας δεν είναι η ευημερία, όπως διδάσκουν πολλοί, αλλά η παιδεία των πολιτών. Η παιδεία είναι το σταθερό θεμέλιο της δημοκρατίας. Με την παιδεία η δημοκρατία θέλει να αναδείξει τον άνθρωπο, την αρετή και το πνεύματ του και γενικά να αναδείξει το ανθρώπινο κάλλος.

     Όταν η δημοκρατία περνά κρίση ή όταν η πνευματική καλλιέργεια κινδυνεύει, τότε η κατάσταση της κοινωνίας παρουσιάζεται συγκεχυμένη. Οι άνθρωποι αρχίζουν να χάνουν τα σταθερά κριτήρια των αξιών, οι έννοιες δεν έχουν το βάρος που είχαν πριν. Γενικά, τα νοήματα που προσδιόριζαν τη ζωή των ανθρώπων μετακινούνται και αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη σύγχυση.

     Όταν η πνευματική καλλιέργεια μέσα σε μια δημοκρατία παραμελείται κινδυνεύει να χαθεί. Εφόσον η πνευματική καλλιέργεια υποχωρεί, εμφανίζονται με μεγαλύτερη ευκολία στη σύγχρονη κοινωνία οι μηχανισμοί της προπαγάνδας. Είναι πράγματι άθλιο και τραγικό το θέαμα του ανθρώπου ο οποίος αποζεί πνευματικώς από τα συνθήματα της προπαγάνδας.

     Κατά την κρίση τηςσύγχρονης κοινωνίας παρατηρούμε ότι όλο το σύστημα των εννοιών μετακινείται τόσο, ώστε άλλο να λέγεται και άλλο να εννοείται. Οι λέξεις έχουν χάσει την καθιερωμένη σημασία τουςκαι δεχρησιμοποιούνται σωστά.

     Το χρέος μιας δημοκρατικής πολιτείας είναι η παιδεία. Τούτο σημαίνει η συστηματική καλλιέργεια όλων των ψυχικών, ηθικών και πνευματικών δυνάμεων οι οποίες συνιστούν την προσωπικότητα του ανθρώπου.

     Η μέριμνα τηςδημοκρατικής πολιτείας για την πνευματική καλλιέργεια του λαού έχει πρωταρχικό καταστατικό χαρακτήρα. Μια δημοκρατική πολιτεία πρέπει να εργάζεται συνεχώς, ώστε να γίνει συνείδηση στο λαό η πνευματική του ανάπτυξη, η οποία τον υχώνει πάω από την πεζότητα τηςζωής και τον καθιστά ικανό να κατανοήσει τι είναι ή τι πρέπει να είναι ο άνθρωπος, για να δικαιώνει τη ζωή του.

     Το χρεός μιας δημοκρατικής πολιτείας είναι με πνευματικά και ηθικά μέσα να μεγαλώσει όσο γίνεται το συναίσθημα τηςαυτοσυνειδησίας του λαού, τηςαυτοπειθαρχίας και του αυτοαναγκασμού, ώστε να εξασφαλιστεί η ιστορική και πνευματική διάρκεια, δηλαδή η ιστορική αθανασία του λαού. Δεν υπάρχει υψηλότερη ευγένεια ενόςλαού από την ιστορική του αθανασία, η οποία εξασφαλίζεται με τον αγώνα του πνεύματος και τηςαρετής.

Έκθεση - Δημοκρατία

     Τα χαρακτηριστικά της δημοκρατίας είναι τα εξής: 1) Το πολίτευμα στηρίζεται στην ελεύθερη έκφραση της λαϊκής βούλησης, όπως εκδηλώνεται σε έντιμες εκλογές. 2) Η εξουσία ασκείται και ελέγχεται από τη συνάθροιση των εκλεγμένων αντιπροσώπων του λαού. 3) Η λαϊκή βούληση εκφράζεται διαμέσου όχι ενός αλλά πολλών πολιτικών κομμάτων που διεκδικούν στις εκλογές το χρίσμα. 4) Τα πολιτικά κόμματα διαδέχονταιτο ένα το άλλο στην κυβέρνηση του Τόπου ανάλογα με τις προτιμήσεις του λαού, χωρίς να αναιρούνται οι βασικές αρχές του πολιτεύματος. 5) Ο Τύπος είναι ελεύθερος, οι Δικαστές ισόβιοι, τα Ανώτατα Εκπαιδευτήρια αυτόνομα.

     Θα μπορούσε να συνεχίσει κανείς την απαρίθμηση, αρκούν όμως τα κύρια αυτά γνωρίσματα, για να χαρακτηρίσουν τη δημοκρατία που απαιτεί από τους άρχοντες όχι ορισμένη καταγωγή, ορισμένα οικονομικά μέσα, ορισμένα πνευματικά προσόντα, αλλά την εντολή του κυρίαρχουν λαού, και από τους αρχόμενους να υποτάσσουν το ατομικό στο γενικό συμφέρον.

     Σεβασμός προς τον άνθρωπο. Θεμέλιο της Δημοκρατίας είναι η ιδέα της ελευθερίας. Αυτό αποδεικνύει τη στενή της σχέση με την πνευματική καλλιέργεια. Συνυφασμένες είναι οι δύο τους στο έργο τους. Η μια πολύτιμα βοηθεί και υπηρετεί την άλλη. Αποδεικνύει ακόμη ότι η Δημοκρατία διαπνέεται από άκρο σεβασμό προς τον άνθρωπο και μόνο εφόσον αυτός ο σεβασμός την διαπνέει, μπορούμε να μιλούμε για Δημοκρατία.

     Κύριος και ουσιαστικός στόχος της Δημοκρατίας πρέπει ακριβώς να είναι η άγρυπνη μέριμνα της να θέτει και να εξασφαλίζει τους όρους που επιτρέπουν στον άνθρωπο να καλλιεργεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον εαυτό του ως πρόσωπο, να γίνεται άριστο μάλος κοινωνίας ανθρώπων και να υψώνεται σε υποδειγματικό ελεύθερο πολίτη.

     Το πολίτευμα της ειρήνης. Η Δημοκρατία αποτελεί την ουσία της ελευθερίας. Ευνοεί τα συμφέροντα του λαού με την αποκατάσταση των ακτημόνων, με την παραχώρηση κατοικιών και με τη δημιουργία δυνατοτήτων να έρθουν σε γάμο οι πολίτες. Προάγει την οικονομία και το εμπόριο, συντελεί στην πνευματική και ηθική πρόοδο. Εξασφαλίζει τη δημόσια τάξη και χαρίζει στην κοινωνία τη γαλήνη αλλά και την ασφάλεια του λιμανιού.

     Το Αρχαίο Πνεύμα χαρακτηρίζει τη Δημοκρατία ως πολίτευμα της Ειρήνης, του πολιτισμού και της προόδου, πολίτευμα κοινωνία αναπτυγμένης στην παιδεία, τα γράμματα, το λόγο, τις Μούσες και με ευμάρεια. Τον Πόλεμο τον δέχεται μόνο ως αμυντικό.

     Η Δημοκρατία έχει τα περισσότερα πλεονεκτήματα. Γι'αυτό αποτελεί τη σημαία, για την οποία και σήμερα ακόμα γίνονται σκληροί και αιματηροί αγώνες. Η δημοκρατία εμψυχώνει και ανυψώνει τους λαούς, γιατί το κράτος κυβερνάται από το λαό και υπάρχει για το λαό. Η δημοκρατία εισήγαγε την καθολική ψηφοφορία, την υποχρεωτική εκπαίδευση και την υποχρέωση του κράτους να φροντίζει για τη βελτίωση της ζωής των εργαζομένων.

     Η δημοκρατία δηλαδή ευεργέτησε θετικά τους πολίτες ανυψώνοντας τη στάθμη του πολιτισμού τους και φροντίζοντας για την ευημέρια τους. Το κυριότερο όμως είναι ότι η δημοκρατία κατοχυρώνει τις ατομικές ελευθερίες των πολιτών, δηλαδή το πολυτιμότερο αγαθό του ανθρώπου.

     Αλλά και μόνο από την ηθική άποψη αν το εξετάσουμε, η δημοκρατία εξυψώνει τον πολίτη, επειδή η συμμετοχή στην κυβέρνηση τως χώρας δημιουργεί ένα καινούργιο ενδιαφέρον στη ζωή του, αφού με την εκπαίδευση διαπλάθονται καλύτεροι χαρακτήρες και αναπτύσσεται το κοινωνικό αίσθημα του ανθρώπου. Η δημοκρατία τονώνει επίσης και τη φιλοδοξία του πολίτη, όταν καθένας έχει τις ίδιες πιθανότητες να φτάσει στα ανώτατα αξιώματα του κράτους.

     Αλλοτριωμένα άτομα δεν εκφράζουν τη θέληση τους. Η έκφραση της θέλησης του ψηφοφόρου στη  σύγχρονη δημοκρατία είναι μια αλλοτριωμένη έκφραση, όπως ακριβώς έχει γίνει αλλοτριωμένη και η εργασία. Η αρχή της δημοκρατίας έγκειται στην ιδέα ότι δεν είναι ο κυβερνήτης ή μια μικρή ομάδα, αλλά ο λαός ως σύνολο που καθορίζει τη μοίρα του και λαμβάνει αποφάσεις σχετιζόμενες με θέματα κοινού ενδιαφέροντος. Εκλέγοντας τους αντιπροσώπους του, που στο κοινοβούλιο αποφασίζουν τους νόμους της χώρας, κάθε πολίτης υποτίθεται ότι ασκεί το λειτούργημα της υπεύθυνης συμμετοχής στις υποθέσεις της κοινότητας.

     Στην πραγματικότητα η εμφάνιση του δημοκρατικού συστήματος συνοδεύτηκε από μια σημαντική αντίφαση. Εφαρμοζόμενο σε κράτη με τεράστιες ανισότητες ευκαιριών και εισοδήματος, είναι προφανές ότι οι προνουμιούχες τάξεις δεν επιθυμούσαν να χάσουν τα προνόμια που είχαν, και τα οποία θα μπορούσαν πολύ εύκολα να χάσουν στην περίπτωση που η θέληση της πλειοψηφίας, που δεν είχε ιδιοκτησία, εύρισκε την πλήρη έκφραση της. Για να αποφευχθεί ένα τέτοιο ενδεχόμενο, αποκλείστηκαν πολλοί από τους μη έχοντες ιδιοοκτησία από την ψηφοφορία και με πολλή βραδύτητα έγινε δεκτή η αρχή, ότι δηλαδή όλοι οι πολίτες είχαν το δικαίωμα του εκλέγειν χωρίς περιορισμούς και ειδικά προσόντα.

     Το πρόβλημα της δημοκρατίας σήμερα δεν έγκειται πια στον περιορισμό της ψηφοφορίας, αλλά στον τρόπο με τον οποίο ασκείται η ψηφοφορία. Πώς μπορεί ο λαός να εκφράσει τη θέληση του, αν δεν έχει δική του θέληση ή δικές του πεποιθήσεις, αν αποτελείται από αλλοτριωμένα άτομα;

     Η κυριαρχία του αυτοματισμού πιέζει τους θεσμούς. Στη σύγχρονη δημοκρατία παρατηρείται μια σύγκρουση ανάμεσα στην αύξουσα διείσδυση της τεχνοκρατίας, που επεμβαίνει στους μηχανισμούς της κοινωνικής ζωής και το γνήσιο πνεύμα της δημοκρατικής ζωής, που θεμελιώνεται στην προσωπική συμμετοχή. Έτσι, παρουσιάζεται το παράδοξο φαινόμενο να έχουμε πολίτες ενδιαφερόμενους αλλά μη συμμετέχοντες, ηθικά υπεύθυνους αλλά έμπρακτα συντελεστές ενός έργου όχι όμως συνεργάτες, ενσυνείδητους ανθρώπους, που τους κυβερνούν ανώνυμες δυνάμεις.

     Ο εξ υποκειμένου κίνδυνος δεν έλειψε ποτέ από τα δημοκρατικά πολιτεύματα. Αποτελεί μια ενδημική κατάσταση για τη δημοκρατία και οφείλεται σε δυο βασικές αιτίες: στην εμφάνιση δημαγωγών και στην πολιτική ανωριμότητα του λαού. Φαύλοι πολιτικοί, καιροσκόποι και δημοκόποι, δεν έλειψαναπό καμιά εποχή και από καμιά χώρα.

     Φορώντας τη μάσκα του δημοκράτη εξαπατούν το λαό μέχρι να πάρουν στα χέρια τους την εξουσία. Και τότε διαστρεβλώνουν τη δημοκρατία, για να την προσαρμόσουν στα δικά τους μέρα και στα δικά τους συμφέροντα. Και αυτή η πολιτική όμως ανωριμότητα του λαού γίνεται όχι σπάνια η αιτία να εκτεθεί η δημοκρατικά σε κίνδυνο.

     Οι εμπορικές διαφημίσεις, οι κοινωνικές πιέσεις της μόδας και ιδιαίτερα η πολιτική συνθηματολόγηση, που έντεχνα διοχετεύονται με την επιστημονικότητα της σύγχρονης προπαγάνδας και με τη χρήση των τεχνολογικών μέσων μαζικής επικοινωνίας, ελέγχουν και κατευθύνουν κατά κάποιο τρόπο τη σκέψη του σύγχρονου ανθρώπου.

      Ένα πρωτόφαντο γνώρισμα της μεταβιομηχανικής κοινωνίας, που αποτελεί συνέπεια της κεντρικής οργάνωσης της σύγχρονης οικονομίας, των ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας και των ταχύτατων μέσων συγκοινωνίας, είναι εκείνο της παγκοσμιότητας. Τα διάφορα κράτη τείνουν να ρυθμίζουν την εθνική τους οικονομία, την εθνική τους άμυνα και την εθνική τους πολιτική με βάση τις σχέσεις τους προς άλλα κράτη, με τα οποία σχηματίζουν τεράστιους υπερεθνικούς συνασπισμούς. Το γνώρισμα τούτο της οικουμενικότητας, που στηρίζει θεωρητικά την πολιτική ισοτιμία των εθνών, συνετέλεσε σε μια χωρίς προηγούμενο συγκέντρωση της εξουσίας σταχέρια μιας μικρής ομάδας ανθρώπων, των οποίων οι αποφάσεις επηρεάζουν εκατοντάδες εκατομμύρια λαών.

     Ο υπερεθνικός αυτός έλεγχος, έστω και αν αφαιρεί πολλές από τις εξουσίες των εθνικών κυβερνήσεων, είναι απαραίτητος και για τη ρύθμιση ενός άλλου σοβαρού φαινομένου της εποχής μας, τη μόλυνση της ατμόσφαιρας και των υδάτινων πόρων, της καταστροφής του περιβάλλοντος και της εξάντλησης των πρώτων υλών. Τα προβλήματα αυτά αφορούν και επηρεάζουν άμεσα το σύνολο της ανθρωπότητας. Είναι προβλήματα οικουμενικά, γι'αυτό και οικουμενική πρέπει να ναι η αρχή που θα τα ρυθμίζει.

     Ο μεγάλος ασθενής. Η πρώτη αδυναμία της Δημοκρατίας είναι η έλλειψη του αισθήματος ευθύνης πολλών ιθυνόντων. Τούτο καταλήγει στη δημιουργία μιας δυσπιστίας, μιας έλλειψης αξιοπιστίας απέναντι των θεσμών, ιδίως ανάμεσα στους νέους. Αυτή η αρνητική στάση των νέων  είναι μια από τις αιτίες της απέραντης σύγχυσης που ζει ο κόσμος μας. Οι πράξεις τρομοκρατίας, που διαπιστώνουμε κάθε μέρα, δεν είναι μεμονωμένες πρωτοβουλίες. Γενικεύονται και πολύ συχνάδεν είναι παρά οι αντανακλάσεις των πράξεων αδικίας και μη ανεκτικότητας των κυβερνήσεων .Επιπλέον, η διαφθορά που μαστίζει πολλά συστήματα και που μικραίνει την εμπιστοσύνη των λαών απέναντι στις κυβερνήσεις τους, είναι ένα δεύτερο στοιχείο εξασθένισης.

     Η δημοκρατία κινδυνεύει από τους σωτήρες της. Για την προστασία της δημοκρατίας δημιουργούνται κάποιοι κίνδυνοι. Με την πρόθεση ή με το πρόζχημα αυτής της προστασίας πολλοί βρίσκουν πιο αποτελεσματικό να υιοθετήσουν τις μεθόδους των αρνητών της δημοκρατίας. Έτσι, ιδρύεται ένα αυταρχικό κράτος, για να αποτρέψει κάθε άλλο ενδεχόμενο αυταρχισμού. Αλλά όλοι οι αυταρχισμοί, είτε κοινωνικές δικαιώσεις επικαλούνται, είτε εθνικές τελικά έχουν ένα σίγουρο αποτέλεσμα. Καταλύουν αυτό που προσποιήθηκαν ότι θέλουν να προστατέψουν. Και εδώ είναι ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα της δημοκρατίας: να αποκρούσει τους αντιπάλους της χωρίς να τους μοιάσει.

     Γυμνή μπροστά στους εχθρούς της. Οι εχθροί της χρησιμοποιούν εξαντλητικά όλα της τα πλεονεκτήματα σύστημα κλπ αμφιβολία μέσα στις δημοκρατικές συνειδήσεις για την αποτελεσματικότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος στη σημερινή δύσχερη εποχή. Καλλιεργούν συστηματικά το μηδενισμό που οδηγεί τον λαό στη φιληδονία και στην ουσιαστική αδιαφορία για τα κοινά. Έτσι, σιγά σιγά, ο λαός υπνωτίζεται, αποβλακώνεται και απαρνείται την τάξη για χάρη της ασυδοσίας που είναι η έναρξη της αυτοκτονίας της Δημοκρατίας.

     Οι εχθροί της δημοκρατίας στην εποχή μας έχουν πολλές ευκαιρίες. Τους τις προσφέρει η ίδια η δημοκρατία που διστάζει, υποσκαμμένη από το μηδενισμό, καθόλου σίγουρη για τον εαυτό της, μια δημοκρατία που συναγελάζεται με τους θανάσιμους εχθρούς της μην πιστεύοντας ακόμη πως εκείνοι δεν έχουν άλλο όνειρο, παρά το θάνατο της. Θα μπορούσε να ενεργήσει, για να σώσει τον εαυτό της και τους λαούς που κρατεί στα χέρια της.

     Φοβάται όμως πως έτσι θα πάψει να ναι δημοκρατία γιατί θα αναγκαστεί να αρνηθεί τα αγαθά της στους εχθρούς της, να λάβει μέτρα σκληρά, προληπτικά, όσο είναι ακόμη καιρός. Είναι γεμάτη από πλέγματα ενοχής και από τύψεις, μια δημοκρατία βασανισμένη, σταυρωμένη και αδρανής σε στιγμές που κρίνεται, μαζί με τη δική της μοίρα και η μοίρα των ανθρώπων που γεννήθηκαν για να ζήσουν ελεύθεροι και να οικοδομήσουν το βίο τους με τον διάλογο και τον αλληλοσεβασμό.

     Ο διάλογος είναι και αυτοσεβασμός και αλληλοσεβασμός, είναι έρωτας προς την αλήθεια. Αλλά στους καιρούς μας, η δημοκρατία παραχαράσσεται. Σου μιλούν για "δημοκρατικές ελευθερίες" και εννοούν την ασυδοσία που εκτρέφει τους φασισμούς. Σου μιλούν για "δημοκρατικούς πολίτες" και το καταλαβαίνεις πως πρόκεται για τους εχθρούς της δημοκρατίας. Όμως, τα λόγια,όσο και να ναι φτερωτά, πιάνουν ρίζες μέσα στη στήθη των λαών. Οι συνειδήσεις αποκοιμίζονται. Οι αντιδρώντες είτε απειλούνται είτε εξαγοράζονται. Και η Δημοκρατία, που πολλές φορές έχει σφάλει και αμαρτήσει, απομένει απροστάτευτη, γυμνή μπροστά στους εχθρούς της, μαγνητισμένη.

     Αλλά δεν έχει μόνο πλεονεκτήματα η δημοκρατία. Παρουσιάζει και ορισμένους κινδύνους, που όμως είναι εύκολο να καταπολεμηθούν. 1) Η αδιαφορία του πολίτη για τα κοινά συμφέροντα που μπορεί να καταπολεμηθεί μόνο με την παιδεία. 2) Η δημαγωγία, δηλαδή η εκμετάλλευση του λαού από τους επιτήδειους που κολακεύουν τις αδυναμίες του, για να κατακτήσουν την εξουσία. Ο μορφωμένος όμως πολίτης μπορεί να ξεχωρίζει το δημαγωγό από τον καλό και τίμιο πολιτικό. 3) Η ελευθερία που παρέχει στους εχθρούς της να οργανώνουν και να συμφωνούν για την ανατροπή τους.

     Ο διάλογος είναι η ουσία της δημοκρατίας. Πολλοί νομίζουν ότι είναι δημοκράτες, επειδή υποστηρίζουν κάποιο κόμμα, ψηφίζουν και βγάζουν μερικούς λόγους περί ελευθερίας σκέψης, λόγου και δράσης. Μπορούν από κει και πέρα να είναι βάνδαλοι στη γυναίκα τους, αυταρχικοί στα παιδιά τους, τύραννοι στους υφισταμένους τους. Η δημοκρατία γι'αυτούς είναι μια μαγική λέξη. Τη δέχεσαι, την ασπάζεσαι ως πολίτευμα και από κει και πέρα κάνεις ό,τι θέλεις.

     Αλλ'η δημοκρατία είναι το μόνο πολιτικό σύστημα, που απαιτεί την ψυχική συμμετοχή όλων ανά πάσα στιγμή. Γι'αυτό απαιτεί ποιότητα εργασίας, θέλει υγιή κοινωνικότητα, προϋποθέτει ανθρωπισμό, αναζητεί ελεύθερες συνειδήσεις που αναμετρούν τις ευθύνες τους, πράττουν δημιουργκά και συμβάλλουν στη δόμηση της αληθινής κοινωνίας των ελεύθερων ανθρώπων.

     Ο διάλογος είναι απαρχή και ουσία της δημοκρατίας. Αν δε σέβεσαι τον άλλο ως πρόσωπο και αν δε μάθεις να διαλέγεσαι, δεν είσαι δημοκράτης. Χρησιμοποιείς τον όρο, για να παραπλανάς και να εμπαίζεις τους άλλους, όχι για να βρεις την ορθή κοινωνική λύση. Όσοι είναι βέβαιοι για τις γνώμες τους δεν κάνουν για τη δημοκρατία. Έτσι, η δημοκρατία απαιτεί αγωνιστικότητα και ευψυχία, προϋποθέτει ελευθερία, επιδιώκει την ευδαιμονία των προσώπων, που δένονται και εναρμονίζονται σε ενότητα. Δημοκρατία είναι παιδεία και πορεία προς την αλήθεια.

     Η δημοκρατία είναι το ευγενέστερο πολίτευμα αλλά είναι συνάμα και το περισσότερο εύθραστο. Τούτο πρέπει να μας γίνει συνείδηση. Είναι τόσο εύθραστο το πολίτευμα τούτο, ώστε μπορούμε να το χάσουμε δίχως να το καταλάβουμε. Οι οχλοκρατικές τάσεις που τόσο βλαστάνουν σήμερα, η διαστροφή της έννοιας του συνδικαλισμού η οποία μεταβάλλει τους συνδικαλισμένους σε ενεργούμενα τυφλά, η εμπάθεια των κομμάτων, οι λεγόμενες ιδεολογίες που δεν είναι τίποτα άλλο παρά συστήματα εξόντωσης των απίστων, δηλαδή εκείνων που δεν ακολουθούν τη συγκεκριμένη ιδεολογία, και τόσα άλλα, είναι εκείνα που απειλούν καθημερινά τη δημοκρατία, η οποία για να αναπτυχθεί μέσα μας χρειάζεται πολλή ελευθερία και αγάπη.

     Πρέπει να είμαστε ελεύθεροι μέσα μας από όλες τις ακρότητες, για να μπορέσει να βλαστήσει η δημοκρατία εντός μας. Και πρέπει κάθε μέρα να την ποτίζουμε με τα νάματα της αγάπης για να επιβιώσει.

     Χρειάζεται βαθμιαίος κοινωνικοοικονομικός μετασχηματισμός. Η σύγχρονη δημοκρατία δε θα έχει προσεγγίσει την ολοκλήρωση της, αν ταυτόχρονα δεν εξασφαλίσει όχι μόνο το δικαίωμα να είμαστε, αλλά και το δικαίωμα να πετύχουμε. Τούτο σημαίνει πως ένα από τα σοβαρότερα έργα της είναι η ισότητα. Μειοψηφίες ισχύος που θα ματαίωναν την αρχή της ισότητας ή θα τη μετατρέπανε σε τυπική ισότητα μπροστά στο νόμο είναι απαράδεκτες. Χρειάζεται κατά συνέπεια η εξάλειψη των μονοπωλιών των κάθε λογής προνομίων.

     Στην εξάλειψη των ανισοτήτων αυτών ουσιώδη ρόλο θα παίξει ο εκδημοκρατισμός της παιδείας και η μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος, έτσι ώστε η απόλαυση της ανώτατης παιδείας να είναι δυνατή για όλες τις τάξεις και η παιδεία να μην τείνει να αποβεί ανισοποιητική δύναμη στο σύχρονο σύστημα.

     Νέα κοινωνικά και ατομικά δικαιώματα χρειάζεται να προστεθούν και υπέρ των ατόμων και υπέρ των ομάδων. Με τον τρόπο αυτό ενεργοποιείται η δημοκρατία, διευρύνεται και καθίσταται προσφορότερη στην αποδοχή κοινωνικοοικονομικών μεταβολών, χρήσιμων για την άρση των κοινωνικοοικονομικών αντιφάσεων.

     Πνευματική καλλιέργεια. Ο διάλογος είναι όργανο της δημοκρατίας που εκφράζει την ελευθερία της σκέψεως αλλά και την αυτοπειθαρχία απέναντι στις αντιδράσεις που προκαλούν οι αντιθέσεις. Οι διαφωνίες που προκύπτουν από τις διαφορετικές απόψεις του υποκειμενισμού δεν πρέπει να οδηγούν σε συγκρούσεις αντίθετες προς την καλόπιστη συζήτηση και το σεβασμό της αντικειμενικότητας.

     Μια δημοκρατική κοινωνία λειτουργεί, όταν τηρεί το νομικό κανόνα πως κανένας πολίτης δεν είναι ανώτερος. Ο σεβασμός στο νόμο επιτυγχάνεται όχι με την καταπίεση, αλλά όταν είναι προϊόν της ίδιας της θέλησης των ανθρώπων. Η κοινωνία στην οποία η μυστική αστυνομία και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι τα κύρια όργανα με τα οποία εξασφαλίζεται η υπακοή, δεν μπορεί να διατηρήσει επί πολύ ενότητα σκοπού μεταξύ των μελών της.

     Η συνήθεια του σεβασμού προς τον νόμο μακροπρόθεσμα προέρχεται από τη συναίσθηση του πολίτη ότι η κοινωνία του παρέχει τα μέσα και τις δυνατότητες να ικανοποιήσει τις προσδοκίες που θεωρεί νόμιμες, και η ικανότητα του αυτή διατηρείται χάρη στο νόμο που οφείλει να σέβεται. Αν η συναίσθηση αυτή λείψει, για μια περίοδο, είναι βέβαιο ότι οι δημοκρατικές μέθοδοι θα καταρρεύσουν. Ένα δημοκρατικό σύστημα λοιπόν μπορεί να διατηρηθεί μόνο επί τόσο χρόνο, όσο οι άνθρωπο αισθάνονται ότι έχουν μεγάλους σκοπούς στη ζωή.

     Στο δημοκρατικό πολίτευμα το άτομο αισθάνεται ότι δικαιούται να αμύνεται απέναντι σε κάθε απόπειρα εξουσίας να παρεμβαίνει στην εξωτερική και την εσωτερική του ζωή πέρα από ένα συμφωνημένο όριο, εκείνο που το θέτει η ηθική υπόσταση του ανθρώπου ως όντος ελεύθερου.

     Η πολιτεία με τον καταστατικό νόμο της οφείλει να αναγνωρίζει το δικαίωμα τούτο και να εξασφαλίζει σε όλους ανεξαίρετα τους πολίτες τα μέσα να κάνουν αποτελεσματική την άμυνα τους απέναντι στις τυχόν αυθαιρεσίες των οργάνων της.

     Η ελευθερία πρέπει να ξέρει να περιορίζεται. Είμαστε υποχρεωμένοι να κατανοήσουμε αυτό που είναι η δημοκρατία. Είναι η ανθρώπινη ισορροπία ανάμεσα σε μια λογική αντίθεση, η συμφιλίωση της ελευθερίας και της ισότητας, των ατομικών αξιών και των κοινωνικών απαιτήσεων. Όμως, η ισορροπία αυτή δεν είναι ποτέ πλήρης και τελειωτική. Παραμένει ένα ανθρώπινο καθήκον, έτοιμο να υποχωρήσει πάλι.

     Κρίση της δημοκρατίας.

     Στις μέρες μας, η δημοκρατία διέρχεται από μια κρίση. Αυτό τουλάχιστον δείχνουν η αποχή μεγάλου ποσοστού των πολιτών από τις πολιτικές διαδικασίες και ο εκφυλισμός δημοκρατικών θεσμών, όπως είναι το κοινοβούλιο. Επιπλέον, υπάρχει μια αδυναμία αντιμετώπισης σοβαρών κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων και παράλληλα παρατηρείται διαφθορά πολιτικών προσώπων και ακόμη φαινόμενα δημαγωγίας.

     Η δημοκρατία δοκιμάζεται σκληρά στην εποχή μας. Δοκιμάζεται άλλοτε από την κατάχρηση της εξουσίας και άλλοτε από την κατάχρηση της ελευθερίας. Και πέραν αυτών υπονομεύεται από το πνεύμα ευδαιμονισμού που κυριαρχεί στην καταναλωτική μας κοινωνία.

     Η τεχνολογία είναι ο θανάσιμος εχθρός της δημοκρατίας και ας ξεγελάει σήμερα τα πλήθη. Τα ξεγελάει για να τα αποκοιμίσει. Αν το μέλλον ανήκει στην τεχνοκρατία, τότε ανήκει και στον ολοκληρωτισμό. Πρέπει να παραδεχτούμε πως ο κόσμος αύριο θα προχωρήσει σε τρομαχτικά συστήματα αμετακίνητων ολοκληρωτισμών. Θα είναι ένας κόσμος διευθυνόμενος, προγραμματισμένος, προκαθοριζόμενος, ξεκομμένος από τη δροσερή τυχαιότητα που χαρακτηρίζει τη φύση. Ένας κόσμος ορθολογικά οργανωμένος ως την τελευταία του συνέπεια και που δε θα μπορεί να έχει καμιά απολύτως σχέση με τα δικά μας, τα χτεσινά ιδανικά. Απαρτισμένος από όντα κατασκευασμένα σύμφωνα με βιομηχανικές συνθέσεις, ποσολογίες, μεθόδους και προβλέψεις,μπορεί και να ζει ευχαριστημένος κάτω από το δικό του καθεστώς. Ο κόσμος αυτός όμως θα είναι ένας άψυχος κόσμος.

     Η δημοκρατία κινδυνεύει και από εμάς τους ίδιους. Κινδυνεύει από την πολιτική ηγεσία, η οποία μπορεί να παρασύρει στην κατάχρηση της ελευθερίας. Και η κατάσταση αυτή είναι επικίνδυνη για το ενδεχόμενο υποκίνησης δικτατορικών ορέξεων. Η ελευθερία που αγγίζει τα όρια της ασυδοσίας στρέφεται άμεσα εναντίον των πολιτών, γιατί καταργεί την ασφάλεια, την αυτοπεποίθηση και την προσδοκία για κάτι το καλύτερο, αφού καταργεί το νόμο. Αντίθετα, οι καλλιεργημένοι πολιτιστικά άνθρωποι δεν καταργούν το νόμο, τον σέβονται, χωρίς να θυσιάζουν την ελευθερία τους.

     Σήμερα, η δημοκρατία διέρχεται κρίση και πολύ λίγες χώρες έχουν πραγματικό δημοκρατικό πολίτευμα. Αυτό συμβαίνει όχι γιατί η δημοκρατία είναι ελαττωματικό πολίτευμα, αλλά γιατί απουσιάζουν οι προϋποθέσεις της λειτουργίας της. Πάντως, καμιά κρίση της δημοκρατίας δε δικαιολογεί την αντικατάσταση της με ολοκληρωτικά πολιτεύματα. Οι καταλύτες της δημοκρατίας προέρχονται από την τάξη των εχθρών της και όχι από εκείνους που θέλουν δήθεν να τη σώσουν.

     Ορισμός Δημοκρατίας

     Δημοκρατία είναι το πολίτευμα που στηρίζεται στην ισονομία, ισοτιμία των πολιτών και τους δίνει το δικαίωμα να αμυνθούν εναντίον των επεμβάσεων του κράτους στους τομείς της ατομικής έκφρασης και δραστηριότητας. Δηλαδή ο πολίτης έχει δικαίωμα να εκφραστεί, να υπερασπιστεί τον εαυτό του, αφού κυρίαρχο όργανο εξουσίας είναι ο λαός. Στη δημοκρατία ο άνθρωπος υπολογίζεται σαν αξία, ενώ την ουσία της επιβεβαιώνουν τα ιδανικά της αλληλεγγύης και του σεβασμού. Έτσι, ο πολίτης είναι ελεύθερος να ζει και ναεργάζεται χωρίς έλεγχο και περιορισμό. Η δημοκρατία δε στηρίζει τη δύναμη της στο φόβο του ποινικού νόμου, αλλά στο σεβασμό των πολιτών προς τους νόμους.

     Η δημοκρατία μπορεί να είναι άμεση, έμμεση, βασιλευομένη ή αβασίλευτη. Στην άμεση δημοκρατία ο λαός συμμετέχει χωρίς αντιπροσώπους αιρετούς στην ψήφιση των αποφάσεων. Στην έμμεση, ο λαός έχει αναθέσει την πολιτική εκπροσώπηση του σε κάποιους που τους θεωρεί άξιους για την υπόθεση αυτή. Στην βασιλευομένη δημοκρατία, ο ανώτατος άρχοντας είναι κληρονομικός και τέλος στην αβασίλευτη ο ανώτατος άρχοντας δεν είναι κληρονομικός και εκλέγεται είτε άμεσα από το λαό είτε έμμεσα από τη βουλή.

     Αξία Δημοκρατίας

     Η δημοκρατία προασπίζει την ελευθερία η οποία αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες αξίες στην ανθρώπινη ζωή και δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να ολοκληρωθεί σαν προσωπικότητα. Στο δημοκρατικό πολίτευμα επικρατεί η αξιοκρατία. Επιπλέον, υπάρχει ανάπτυξη της παιδείας, πράγμα που αποτελεί τη βάση για την ολοκλήρωση του ατόμου και της κοινωνίας.

     Σε μια γενικότερη θεώρηση, η δημοκρατία είναι τρόπος ζωής, τόσο στην σκέψη, όσο και στη συμπεριφορά του ατόμου. Τα άτομα που πιστεύουν σε δημοκρατικές αρχές γνωρίζουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους, αγωνίζονται να αποκτήσουν υψηλό ήθος και συναισθάνονται την ευθύνη τους. Επιδιώκουνεξάλλου, την πνευματική καλλιέργεια μέσα στα πλαίσια μιας δημοκρατικής παιδείας.

     Η δημοκρατία προϋποθέτει καθολική συμμετοχή των πολιτών στις πολιτικές διαδικασίες και ελεύθερη σκέψη και έκφραση, πλουραλισμό και πειθώ. Επιπλέον, οι πολίτες πρέπει να έχουν ενάρετο ήθος και γνώση των δικαιωμάτων αλλά και των υποχρεώσεων τους. Πρέπει να είναι υπεύθυνοι, ώριμοι, συνειδητοί και να ελέγχουν την εξουσία. Μια άλλη βασική προϋπόθεση είναι η λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. Δεν υπάρχει δημοκρατία, όταν δε λειτουργούν οι δημοκρατικοί θεσμοί, ούτε όταν υπάρχουν δημοκρατικοί θεσμοί και δεν υπάρχει δημοκρατικό ήθος, σωστή δημοκρατική συμπεριφορά έναντι των συμπολιτών και του κράτους. Δηλαδή, το μέσο σύνδεσης πολίτη

     Σύνδεση με την ελευθερία

     Γι'αυτούς τους λόγους, η δημοκρατία συνδέεται άμεσα με την ελευθερία. Ιδιαίτερα με την ελευθερία βούλησης του ατόμου. Η ελευθερία βούλησης αποτελεί γνώρισμα της ουσιαστικής ελευθερίας του ανθρώπου. Αν δεν υπάρχει ελευθερία βούλησης, τότε και οι πολίτες ενός κράτους δεν μπορούν να συμμετέχουν ελεύθερα στη δημοκρατία. Δεν μπορούν να συμμετέχουν στα κοινά και στις πολιτικές διαδικασίες. Απ'την άλλη, αν δεν υπάρχει ελευθερία συνείδησης, οι άνθρωποι δεν μπορούν να σκέφτονται ελεύθερα και κατά συνέπεια να πράττουν ελεύθερα. Και ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να πράττει σύμφωνα με τη βούληση του και όπως νομίζει αυτός, αρκεί βέβαια να μην περιορίζει την ελευθερία των άλλων ανθρώπων, και όχι να αναγκάζεται να ενεργεί σύμφωνα με καθορισμένο τρόπο, όπως εσωτερικές και εξωτερικές αναγκαιότητες τον αναγκάζουν.

     Στους κλασσικούς χρόνους, η ελευθερία και η αξιοπρέπεια ήταν από τα κύρια γνωρίσματα της αθηναϊκής δημοκρατίας. Η ελευθερία στη δημοκρατική Αθήνα, για παράδειγμα, εκδηλωνόταν με την αδέσμευτη προβολή της προσωπικότητας και την ελεύθερη ανάπτυξη των δημιουργικών της δυνάμεων. Έπρεπε, όμως, κάθε πολίτης να σέβεται τους νόμους της δημοκρατίας και τα δικαιώματα των άλλων πολιτών. Τότε η ελευθερία είναι εξυπηρέτηση του συνόλου. Όταν οι δημοκρατικοί πολίτες πιστεύουν ότι ελευθερία σημαίνει ότι μπορεί κάποιος να κάνει ό,τι θέλει και δε σέβονται ούτε τους γραπτούς ούτε τους άγραφους νόμους, τότε αυτή η ακρότατη ελευθερία γίνεται αιρία να επιβληθεί στη δημοκρατική πολιτεία δουλεία.

     Αλλά και στη σύγχρονη εποχή διαπιστώνεται πως η πραγματική ελευθερία συνδέεται άμεσα με την πολιτική ελευθερία. Προϋπόθεση για την πραγματοποίηση της καθαυτό ελευθερίας είναι η πολιτική ελευθερία. Όπου λείπει αυτή η ελευθερία, η καθαυτό ελευθερία μένει φυλακισμένη στον εσωτερικό άνθρωπο. Και εκεί, στηναπομόνωση της, μαραίνεται.

Έκθεση - Διάλογος

     Διάλογος είναι η συζήτηση, η συνομιλία μεταξύ δύο ή περισσότερων προσώπων, στην οποία καθένα απ'αυτά εκθέτει τις γνώμες του πάνω σε κάποιο θέμα. Διαλέγομαι δε θα πει συζητώ. Και πολύ λιγότερο αντιδικών. Όταν κανείς αντιδικεί δε διαλέγεται. Διαλέγομαι θα πει συζητώ υπό όρους, με προϋποθέσεις και με επιδιώξεις.

     Ο διάλογος πρέπει να είναι διάλογος με την πραγματικότητα. Αυτοί που τολμούν να δουν γυμνή την πραγματικότητα μπορούν και να οραματίζονται και να επιχειρούν την ανάπλαση της. Ο διάλογος με την πραγματικότητα καλλιεργεί τη λογική του ανθρώπου, γιατί η λογική των πραγμάτων είναι η μόνη λογική των λογικών όντων.

     Προϋποθέσεις για σωστό διάλογο. Ο συνομιλητής θεωρεί ότι με το διάλογο δεν ελέγχει κυρίως τις απόψεις των άλλων, μολονότι μπορεί και αυτές να τις κρίνει και ίσως να τις επικρίνει, αλλά δοκιμάζει την ευστάθεια και πληρότητα των δικών του απόψεων και έχει πρόθεση να αποδεχθεί εκείνη την άποψη, που θα φανεί στο τέλος πλησιέστερη προς την αλήθεια ή την αντικειμενική αποδοχή.

     Η συνειδητοποίηση της λειτουργίας του διαλόγου κάνει το φρόνιμο συζητητή να μη βιάζεται να μιλήσει, αλλά να παρακολουθεί με προσοχή όσα λέγονται. Έτσι, ωριμάζει και η δική του σκέψη, ώστε να προσφέρει κάτι καλύτερο αργότερα στην κοινή προσπάθεια. Γνωρίζει άλλωστε ότι συχνά προσφέρειπιο πολλά με την προσεκτική ακρόαση ή το ερευνητικό του βλέμμα ή με μια επίκαιρη διατύπωση απορίας, που κινητοποιεί δημιουργικά κάποιον άλλο συνομιλητή πιο ομιλητικό.

     Ο συνομιλητής δεν φοβάται πως θα προλάβουν άλλοι να πουν τα σπουδαία. Πάντα σχεδόν μένει για τον προσεκτικό ακροατή η τελευταία λέξη, διόρθωση του θέματος. Στο κάτω κάτω περισσότερο κινδυνεύει να εκτεθεί με ατοπήματα ο βιαστικός, παρά να χάσει ευκαιρίες ο συνετός συνομιλητής.

     Ο συνομιλητής πρέπει να είναι απαλλαγμένος από προκαταλήψεις, από αυθεντίες και από απόψεις μυθικές. Η προσωπική του απελευθέρωση από τα "είδωλα" λειτουργεί με δύο τρόπους στη διεξαγωγή του διαλόγου. Πρώτα, δε χρησιμοποιεί τα "είδωλα" ως επιχειρήματα και έπειτα, έχει την πνευματική χαρά να παρακολουθεί την απαλλαγή άλλων από παρόμοια είδωλα. Αντίθετα, αυτός που προτιμά για λόγους άλλους να 'ναι ή να φαίνεται ειδωλολάτρης, αυτός απομακρύνεται από τον αμερόληπτο και απροκατάληπτο διάλογο.

     Ο συνομιλητής πρέπει να μπορεί να ελευθερώνει τον ευατό του από προηγούμενες απόψεις γύρω από κάποιο θέμα, ώστε να μένει δεκτικός για νέες απόψεις. Πρέπει να είναι απαλλαγμένος από αυτάρεσκη αυτάρκεια και αυθεντισμό, ώστε να διατηρεί πάντα ανοιχτά και άγρυπνα τα μάτια της ψυχής. Πρέπει να αισθάνεται σεβασμό για τη γνώμη του άλλου πριν διατυπωθεί και να την εκτιμά ανάλογα με την ορθότητα της μόνο, όταν διατυπωθεί.

     Πρέπει να σέβεται αυτόν που διαφωνεί μαζί του και να τον ευγνωμονείς, γιατί προσφέρει μια ιδές διαφορετική και ίσως πιο σωστή και πιθανότατα συμπληρωματική στη δική του. Πρέπει να μπορεί να παραβλέπει την προέλευση των ιδεών και να κρίνει μόνο τη λογική τους ορθότητα και ευστάθεια. Πρέπει να έχει απομακρύνει από τη σκέψη του κάθε άλλο κίνητρο και να διατηρεί την ηρεμία όταν αντίθετες προς τις δικές του θέσεις προελαύνουν, γιατί φαίνονται σε άλλους πιο σωστές και τότε μπορεί να γίνεται στους άλλους πιο χρήσιμος, πιο σεβαστός, πιο σοφός.

     Διάλογος είναι να παραδεχτεί ο συνομιλητής ότι η αλήθεια είναι πολλαπλή. Ότι είναι ανέφικτη η πλήρης αλήθεια. Και πρέπει να φωτισθεί από πολλές πλευρές για να τη συλλάβει κανείς. Επομένως, έχει ανάγκη από τον έλεγχο του άλλου, από τη δοκιμασία του άλλου, και τον χρειάζεται τον άλλο η αλήθεια. Όταν λέει ότι κατέχει την αλήθεια μόνος του και δεν χρειάζεται τον άλλο, τότε αυτός είναι δογματικός.

     Πρέπει να παραδεχτεί κανείς ότι για να πλησιάσει τον άλλον, ένας μόνος τρόπος υπάρχει, να τον πείσει. Του διαλόγου μέθοδος είναι μόνο η πειθώ. Ούτε η γοητεία, ούτε η απάτη. Στο διάλογο δεν πάμε να σώσουμε τις ιδέες μας. Πάμε να σώσουμε την αλήθεια που πιστεύουμε. Όμως, λίγοι είναι αυτοί που αληθινά διαλέγονται.

     Υπάρχουν όμως περιπτώσει που ο διάλογος είναι άχρηστος και επιζήμιος. Πρώτα, η δυσάρεστη κατάσταση που δημιουργείται όταν αυτός που αντιλέγει δε βρίσκεται στο ίδιο πνευματικό επίπεδο με μας και δεν κατορθώνει να συλλάβει και να εκτιμήσει σωστά το νόημα των επιχειρημάτων μας, όχι από κακή πρόθεση αλλά από άγνοια.

     Προϋπόθεση του διαλόγου είναι η κοινή γλώσσα. Χωρίς αυτήν, το κάθε πρόσωπο μονολογεί, ακούει, αλλά δεν καταλαβαίνει τον άλλον. Δε φτάνει όμως να μιλήσουμε και οι δύο ελληνικά ή αγγλικά, για να συνεννοηθούμε πάνω σε ένα θέμα που απαιτεί σοβαρή αντιμετώπιση. Πρέπει, μέσα στη γλώσσα που μιλούμε, να έχουμε παραδεχτεί και να μεταχειριζόμαστε σταθερά την ίδια "συμβολική", να δίνουμε δηλαδή στις λέξεις, έννοιες το ίδιο περιεχόμενο και να τις συντάσσουμε γραμματικά, λογικά σύμφωνα με τους ίδιους απαράβατους νόμους. Διαφορετικά, δεν καταλαβαίνει ο ένας τον άλλο και ματαιοπονούμε, εάν επιμένουμε με τη συζήτηση να ανακαλύψουμε πού συμφωνούμε και πού διαφωνούμε.

     Η αξία του διαλόγου. Με τον ήρεμο και απροκατάληπτο διάλογο προάγεται ταυτόχρονα το επιστημονικό ήθος και το παιδαγωγικό ήθος. Άλλωστε, κάθε άνθρωπος ως φορέας και δημιουργός πολιτισμού διαρκώς δέχεται και μεταδίνει πολιτισμό, είναι πάντα μαθητής και δάσκαλος μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον του.

     Ο διάλλογος δεν επιβάλλει  τίποτα, μόνο επιχειρεί να πείσει, να φωτίσει, να αποκαλύψει την αλήθεια. Ο άνθρωπος που εθίζεται με το διάλογο να ακούει, να σκέπτεται, να πείθει και να πείθεται, αυτός οικοδομεί μέσα του αυτοσεβασμό και σεβασμό για τους άλλους, υφαίνει συστηματικά και υπεύθυνα κάποια βιοθεωρία του και μαθαίνει να συνεργάζεται. Γίνεται μέλος δημιουργικό στην κοινωνία του και ευχάριστο στην επικοινωνία του.

     Ο διάλογος προϋποθέτει κλίμα ελευθερία και καλλιεργεί δημιουργική ανεξαρτησία της σκέψης. Απαιτεί από τους συνομιλητές να σέβονται των άλλων την ελευθερία και να ενδιαφέρονται για την μετάδοση της ευλογίας της σε όλους. Ο διάλογος μας μαθαίνει ότι η πειστικότητα των λόγων μας εξαρτάται από δύο παράγοντες: 1) Τη σαφήνεια, συντομία, επάρκεια της δικής μας επιχειρηματολογίας και 2) τη δεκτικότητα του άλλου που μας ακούει, δεκτικότητα διανοητική (αν μιλάμε την ίδια γλώσσα που καταλαβαίνει) και δεκτικότητα ψυχολογική, που είναι τόσο πιο μεγάλη όσο λιγότερο του δημιουργείται το αίσθημα μειονεξίας και ήττας.

     Στο διάλογο δοκιμάζεται η ικανότητα του ανθρώπου να συλλαμβάνει το συζητούμενο, να παρακολουθεί τις σκέψεις των άλλων, να αξιολογεί, να τροποποιεί ή να συμπληρώνει τις δικές του απόψεις. Σε καμιά άλλη πνευματική άθληση δε δοκιμάζεται αμεσότερα η πνευματική εγρήγορση, η διανοητική ικανότητα, η ευστροφία, η ετοιμότητα, η ευπρέπεια, το πνευματικό ήθος τν διαλεγομένων. Καμιά άλλη παιδαγωγική προσέγγιση δεν προσφέρει πλουσιότερα νάματα για τη συνολική ανάπτυξη της προσωπικότητας των νέων. Αξίζει κάθε κόπο η δική μας προετοιμασία για αυτόν, γιατί όπου δεν ανθίζει ο διάλογος εκεί βασιλεύει ο μαρασμός και όπου διακόπτεται ο διάλογος επικρατεί ασυνεννοησία και ηφαιστειακή κρίση.

     Από ποιες προϋποθέσεις εξαρτάται η επιτυχής έκβαση ενός διαλόγου.

Από τη δυνατότητα των συνομιλητών να εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους, από το δικαίωμα της ισηγορίας.

Από το σεβασμό προς το συνομιλητή και τις προσωπικές του απόψεις, από τη διαλλακτικότητα και την καλοπροαίρετη διάθεση.

Από τις γνώσεις και την πνευματική κατάρτιση των διαλεγομένων.

Από τη σφαιρική θεώρηση και την ενδελεχή έρευνα του θέματος που συζητείται.

Από την πειστική τεκμηρίωση των απόψεων που εκφράζονται, τα επιχειρήματα που προβάλλονται.

Από την οργάνωση του, την οικονομία του χρόνου, την τήρηση της τάξης, της σειράς λόγου.

     Ο διάλογος είναι έκφραση ελευθερίας και μέσο αναζήτησης της αλήθειας. Γι'αυτό αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο της δημοκρατίας, του πολιτεύματος που στηρίζεται σ'αυτές ακριβώς τις αξίες. Η ύπαρξη διαλόγου επικυρώνει τη δυνατότητα αλλά και το δικαίωμα των πολιτών να εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους, να ανταλλάσσουν απόχεις, γνώσεις και ιδέες. Η πολλαπλή θεώρηση και έρευνα ενός θέματος, με λόγο και αντίλογο, είναι στοιχεία πλουραλισμού. Τα διαλεγόμενα πρόσωπα είναι εκφραστές απόψεων και γνώσεων με τις οποίες μπορούν να διαφωτίσουν συνομιλητές και ακροατές, αλλά και να διαφωτιστούν. Έτσι, γίνονται συμμέτοχοι κοινών προβληματισμών. Ο διάλογος βασίζεται στα επιχειρήματα και την τεκμηρίωση των ισχυρισμών και όχι στον καταναγκασμό και την επιβολή. Άλλωστε, η ελεύθερη έκφραση της γνώμης αλλά και ο σεβασμός της αντίθετης άποψης είναι έμπρακτα δείγματα ανεκτικότητας και έλλειψης μισαλλοδοξίας. Ο δημοκρατικός διάλογος εξασφαλίζει την ελευθερία της σκέψης καιτου λόγου και κατοχυρώνει τη δημοκρατία και την ειρήνη.

     Αξία του διαλόγου.

Επικοινωνούν μεταξύ τους οι άνθρωποι. Διαδίδονται γνώσεις και ιδέες. Περιγράφονται και αναλύονται η ομορφιά, οι αξίες και τα χρέη της ζωής. Προοδεύει η επιστήμη. Αποκαλύπτεται η αλήθεια. Πνευματική καλλιέργεια. Καταγγέλονται και αποτρέποντα οι αυθαιρεσίες και η βία.

Ενισχύεται το δημοκρατικό πολίτευμα. Ο διάλογος είναι απαρχή και ουσία της δημοκρατίας, και όσοι είναι απόλυτα βέβαιοι για τις γνώμες τους δεν κάνουν για τη δημοκρατία.

Συνδιαλλαγή, συναίνεση, ανεκτικότητα, άρση με ειρηνικό τρόπο των παρεξηγήσεων, των διαφορών και των αντιθέσεων. Λαμβάνονται σωστές αποφάσεις. Επιλύονται προβλήματα.

     Πού οφείλεται η έλλειψη διαλόγου.

Προκαταλήψεις, στερεοτυπικές αντιλήψεις.

Δογματικές πεποιθήσεις.

Υποκειμενικές κρίσεις.

Ημιμάθεια και άγνοια.

Αδυναμία του ανθρώπου να δεχθεί ό,τι ξεπερνά τις πνευματικές του δυνατότητες.

Παραποίηση από τα διάφορα συστήματα θεώρησης της ζωής.

Παραπληροφόρηση.